بازگشت نیرو‌های ایران از سوریه از ادعا‌های پوتین تا پاسخ‌های تهران

صبح روز یکشنبه هشتم دسامبر وقتی محمد جلالی، آخرین نخست‌وزیر اسد با او تماس گرفت، هیچ پاسخی دریافت نکرد. او در گفت‌و‌گو با تلویزیون العربیه متعلق به عربستان‌سعودی گفته است که شنبه ساعت ۳۰:‌۱۰ شب با رییس‌جمهور وقتش تلفنی صحبت کرده است، اما صبح روز بعد دیگر نتوانسته با او تماس بگیرد.

به گزارش اعتماد، براساس روایت نخست‌وزیر بشار اسد، او در آن زمان به همراه همسر و فرزندانش از سوریه خارج و به روسیه رفت. پیش از این بلومبرگ در گزارشی نوشته بود که «روسیه، اسد را قانع کرد که در جنگ علیه گروه‌های مسلح به رهبری هیات تحریرالشام، شکست خواهد خورد و به او و خانواده‌اش پیشنهاد داد که در صورت ترک فوری کشور، مسیر امنی برای خروج فراهم شود. این اطلاعات توسط سه منبع آگاه ارایه شده است.

رسانه‌های روسیه این پیام را مطرح می‌کنند که اسد مسوول شکست خود بوده است و مسکو به وعده خود برای ترک نکردن او عمل کرده و اکنون باید بر حفظ منافع استراتژیک خود در سوریه و خاورمیانه تمرکز کند.» حالا موضوع رفتن او و مساله حضور نیرو‌های ایرانی در سوریه در هفته‌های پایانی سقوط دولت اسد محل بحث و صحبت چهره‌های مختلف شده است؛ از اظهارات مقامات سیاسی و نظامی در ایران تا ادعای تازه روسیه درباره موضوع.

ادعای پوتین درباره خارج کردن نیرو‌های نظامی ایران از سوریه

ولادیمیر پوتین، در کنفرانس خبری سالانه خود در مسکو، شکست نیروهایش در سوریه را پس از سرنگونی بشار اسد رد کرد. او گفت که روسیه به اهدافش در سوریه دست یافته است و در حال مذاکره با رهبران جدید سوریه بر سر پایگاه‌های نظامی خود ازجمله پایگاه حمیمیم است.

او همچنین گفته است که روسیه از طریق این پایگاه چهار هزار نیروی نظامی ایران را از سوریه به تهران منتقل کرده و مدعی شده که «ایرانی‌ها قبلا از ما می‌خواستند در انتقال واحدهای‌شان به سوریه به آنها کمک کنیم و این‌بار خواستند آنها را خارج کنیم.» ادعایی چالش‌برانگیز که با واکنش‌هایی در تهران مواجه شده است.

واکنش چهره‌های نظامی به اظهارات رییس‌جمهور روسیه

چند ساعتی بعد از این اظهارنظر‌ها «چند ثانیه» اسماعیل کوثری و سردار اسدی به سخنان پوتین درباره نیرو‌های ایرانی واکنش نشان دادند. این رسانه خبری در مطلبی با عنوان «واکنش اصلاحی دو سردار سپاه به خبر پوتین درباره انتقال ۴۰۰۰ نیروی ایرانی از سوریه به کشورمان» نوشت که براساس گفته‌های اسماعیل کوثری، عضو کمیسیون امنیت ملی مجلس «در حملات تحریرالشام ۱۵ نیروی ما شهید شده‌اند.»

کوثری همچنین در این باره گفته است که «نیرو‌هایی که توسط روسیه از سوریه به تهران منتقل شدند ۴ هزار نفر نبودند. اینها شامل تعدادی از اتباع لبنان و افغانستان و کشور‌های دیگر که به صورت مستشاری در سوریه فعالیت می‌کردند، بودند. «ما اصلا این تعداد نیرو در سوریه نداشتیم، ما به هیچ‌وجه ۴۰۰۰ نیرو در سوریه نداشتیم.»

وی تاکید کرده که «اینکه چرا ما زودتر مستشاران خود را از سوریه خارج نکردیم، به این علت بود که گفتیم تا آخرین لحظه بایستیم تا شاید ارتش سوریه ایستادگی کند که دیدیم نه ارتش ایستادگی کرد و نه آقای بشار اسد.

فاطمه مهاجرانی، سخنگوی دولت چهاردهم بیستم آذر ماه با اشاره به تحولات سوریه گفته بود که «طی ۳ روز گذشته ۴ هزار نفر از شهروندان ایرانی در سوریه با ۱۰ پرواز به ایران بازگشتند.»

کوثری نیز پنجشنبه بیست و نهم آذر در واکنش به اظهارات پوتین تاکید کرده که «جمهوری اسلامی اجازه نمی‌دهد نیروهایش را روسیه جابه‌جا کند.» سردار اسدی، معاون قرارگاه خاتم‌الانبیا نیز در واکنش به سخنان پوتین گفته است که «دقیقا نمی‌دانم ۴۰۰۰ نیرو بوده‌اند یا خیر، ولی تعداد زیادی ایرانی از قدیم در سوریه زندگی می‌کردند و روسیه بیشتر آنها را به ایران منتقل کرد.»

او همچنین یادآور شد که «این‌ها نیرو‌های مستشاری ایران نبوده‌اند، ما خودمان نیرو‌های مستشاری‌مان را از سوریه خارج کردیم. وقتی اسد سقوط کرد، روس‌ها در جهت انتقال اتباع ایرانی با ما همکاری کردند. آنها همه غیرنظامی بودند، ما اجازه نمی‌دهیم نیرو‌های نظامی‌مان را روسیه جابه‌جا کند.» او خاطرنشان کرد: بیشتر این تعدادی که به اسم ایرانی آمده‌اند، شیعیان افغانستانی هستند. ما حتی به معلمان‌مان که به طور رسمی در سوریه بودند، گفتیم از طریق لبنان به ایران بیایند. نیرو‌های تحت امر ما در سوریه تعداد زیادی نبودند. تعدادی از این نیرو‌هایی که روس‌ها آورده‌اند افغانستانی، پاکستانی و حتی سوری هستند که در آنجا از خدمتگزاران حرم حضرت زینب (س) و حضرت رقیه (س) بوده‌اند که به صرف شیعه بودن و نجات جان خود، به ایران آمده‌اند. پیش از این اظهارات پوتین و همزمان با آن نیز روایت‌هایی از چهره‌های رسمی در تهران درباره موضوع سقوط اسد و حضور مستشاری ایران در سوریه مطرح شده بود.

پاسخ وزارت امور خارجه به ادعا‌های پوتین؛ از مجاری رسمی صحبت می‌کنیم

اسماعیل بقایی، سخنگوی وزارت امور خارجه نیز روز گذشته به ادعای مطرح شده از جانب پوتین واکنش نشان داده و با اشاره به اینکه جمهوری اسلامی ایران بنا به دعوت دولت قانونی و مستقر سوریه در این کشور حضور یافته و در پاسخ به پرسشی درباره آمار مطرح شده پیرامون تعداد اتباع ایرانی منتقل شده از سوریه به ایرنا گفته است که «این افراد شامل خانواده دیپلمات‌ها و کارکنان نمایندگی‌های دیپلماتیک-کنسولی و فرهنگی ایران در سوریه و زائران ایرانی و تعدادی زائر غیرایرانی و افرادی بود که برای کمک به آوارگان لبنانی به سوریه رفته بودند.

همه این افراد با هواپیما‌های ایرانی و از طریق فرودگاه حمیمیم که با همکاری روسیه همواره به عنوان فرودگاه کمکی در کنار فرودگاه دمشق استفاده می‌شد، به ایران منتقل شدند.» او همچنین تاکید کرده است که ایران و روسیه دارای روابط مهم در حوزه‌های گوناگون بوده و گفت‌و‌گو‌های دو کشور به طور مداوم در سطوح مختلف در جریان است، ترجیح می‌دهیم تبادل نظرات و تجربیات نیز از مجاری رسمی انجام شود.

روایت دبیر شورای عالی امنیت ملی؛ خروج ایران از سوریه بعد از اتمام حکومت داعش

علی‌اکبر احمدیان، دبیر شورای عالی امنیت ملی، روز سی‌ام آذر در گفت‌وگویی با رسانه KHAMENEI.IR به بررسی جزیی‌تر پرونده حضور ایران در سوریه و چرایی سقوط نظام بشار اسد پرداخت و درباره خروج نیرو‌های ایرانی از سوریه گفته است: «ایران هیچ‌گاه قرار نبود که به جای ارتش سوریه بجنگد، آن‌هم در برابر جریانی که تهدید قاطعی برای جمهوری اسلامی نیست. اگر توان آماده‌ای وجود داشت یا فرصت و امکان انتقال نیرو و تجهیزات بود و فروپاشی به سرعت اتفاق نمی‌افتاد، به شرطی که مردم و ارتش سوریه می‌ایستادند، حتما ما هم می‌ایستادیم؛ ضمن اینکه دولت سوریه تا روز‌های آخر اصلا چنین درخواستی از ما نکرد. نکته مهم دیگر این است که ما بعد از اتمام حکومت داعش، با تمایل دولت سوریه قوای خود را تخلیه کرده بودیم و در منطقه حضور عملیاتی نداشتیم که تصمیم بگیریم همراهی بکنیم یا نه. امکان تقویت سریع نیز وجود نداشت، مگر آنکه ارتش سوریه مقاومت می‌کرد. بنابراین، در مورد اینکه می‌گویند ایران عرصه را رها کرد، ما اصلا آنجا نبودیم که بخواهیم رها کنیم.»

او همچنین در این باره گفته است: «با پایان یافتن قضیه داعش، منطقه به ارتش سوریه سپرده شد و دیگر حضور کامل ما موضوعیت نداشت. البته، دولت بشار اسد هم به خاطر حضور ایرانی‌ها تحت فشار شدیدی قرار داشت؛ هم از جانب عرب‌ها، هم اسراییل، هم امریکا. شانتاژ می‌کردند که ایران، سوریه را فتح کرده است و مانند این حرف‌ها! خب نتیجه این شد که تقریبا عمده قوای ما از آنجا برگشت و فقط آن بخشی باقی ماند که برای مقاومت نیاز بود یا برای کمک‌هایی که به ارتش سوریه یا دولت سوریه می‌شد.»

علاوه بر این، محمدرضا مهدوی، فرمانده سپاه انصارالرضا (ع) با بیان اینکه «آخرین نفری که خط مقدم نبرد با تکفیری‌ها در سوریه را ترک کرد یک پاسدار و رزمنده سپاه پاسداران بود»، تاکید کرده است که «چرا ارتش سوریه در برابر متجاوزان مقاومت نکرد؟ چرا انگیزه و روحیه نداشتند؟ چون برای ارتش سوریه جهاد معنایی نداشت، علی‌رغم هشدار‌هایی که به مسوولان سوری داده شده، اما چون در زمینه جهاد تبیین در حوزه سیاسی و معنوی اقدامی انجام نشده بود، اتفاق امروز در سوریه رخ داد.»، اما تنها این چهره‌های نظامی نبودند که در روز‌های اخیر به مساله حضور مستشاری ایران در سوریه پرداختند.

سیدمحمدحسن ابوترابی‌فرد امام‌جمعه موقت تهران ظهر روزگذشته در خطبه‌های نمازجمعه تهران گفته است که «با نگاه به این حادثه می‌توان کار بزرگ نیرو‌های مقاومت اسلامی در سوریه و عراق را فهمید که با سیاست‌های راهبردی مستشاران نظامی ایران یعنی شخصیت‌هایی مانند سردار سرافراز شهید سلیمانی و شهید المهندس برای جلوگیری از چنین رویداد‌هایی انجام دادند؛ نگاه به این حوادث ما را متوجه می‌کند که در بیش از یک دهه قبل با کمترین هزینه ممکن که چه کار بزرگی اتفاق افتاد.»

ابراهیم رضایی، سخنگوی کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس شورای اسلامی درباره سال‌هایی که ایران در سوریه حضور مستشاری داشت، گفت: ما در گذشته کار درستی انجام دادیم و جلوی توسعه تروریسم و حاکمیت داعش در عراق و سوریه را گرفتیم و شهدایی هم که دادیم برای این منظور بود.

بنابر روایت باشگاه خبرنگاران جوان، نماینده دشتستان در مجلس اظهار کرد: افراد جدیدی که در سوریه آمده‌اند ادعا می‌کنند که اقدام تروریستی انجام نخواهند داد، بنابراین ما در گذشته کار درستی انجام دادیم و ۱۴ سال فرصت گرفتیم تا جبهه مقاومت تقویت پیدا کند؛ بنابراین اگر مقاومت ما نبود نظام اسد خیلی زودتر از این فروپاشیده بود، چون هدف ما نگه داشتن شخص بشار اسد نبود بلکه هدف ما تقویت جبهه مقاومت بود.

سخنگوی کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس اضافه کرد: مقابله با تروریسم و جلوگیری از توسعه آن برای این بود که از رسیدن تروریسم به کشورمان جلوگیری شود، چون همه ما در منطقه سرنوشت مشترک داریم، بنابراین کار درستی انجام دادیم، اما اینکه امروز سوریه دچار مشکلات داخلی است و منجر به اتفاقات اخیر شده با توطئه برخی کشور‌های دیگر این اتفاقات رقم خورده است.

حسن روحانی، رییس‌جمهور پیشین نیز روز دوشنبه (۲۶ آذر) در جلسه دوره‌ای خود با وزیران و معاونان رییس‌جمهور در دولت‌های یازدهم و دوازدهم با خطرناک خواندن شرایط منطقه گفته بود که «آنچه در سوریه رخ داد، ماه‌ها قبل برنامه‌ریزی شده بود و برنامه دو یا سه هفته نبود. واقعیت آن است که در جنگ سوریه علیه داعش و تروریست‌ها، عملیات ناقص تمام شد. روزی که جنگ متوقف شد، عده‌ای از تروریست‌ها فرار کرده بودند و از سوریه خارج شده بودند و عده زیادی هم در منطقه ادلب جمع شدند.»

روحانی همچنین تاکید کرده است که «در وقایع اخیر، روس‌ها نسبت به سوریه یا غافل شدند یا به دلیل شرایط جنگ اوکراین، سوریه را رها کردند. ترکیه، امریکا، اسراییل و قطر از این موقعیت استفاده کردند، برخی کشور‌های عربی دیگر هم کنار آنها قرار گرفتند و وضع جدید در سوریه پیش آمد.»

روایت میدان از سقوط دمشق

حسین سلامی، فرمانده کل سپاه پاسداران هفته گذشته در سخنانی با اشاره به سابقه تشکیل نیرو‌های تکفیری و حضورشان در عراق و سوریه گفت: اینجا دیگر جایی بود که ما مجبور بودیم در عراق و سوریه با حضور مستقیم نظامی و حضور مستشاری، همه ظرفیت‌های ممکن جهان اسلام را بسیج کنیم و از شیوع این پدیده جلوگیری کنیم.

او درباره موضوع خروج نیرو‌های سپاه از سوریه نیز تاکید کرد که «پس از انهدام سیطره داعش ما مجبور بودیم که نیرو‌های غیرضرورمان را از سوریه خارج کنیم یعنی به مصلحت نبود که وقتی محیط امن شده و ارتش سوریه خود خطوط دفاعی را برعهده گرفته و قادر به تامین امنیت است و علاقه‌مند هم هست که ایران در حجم وسیع در آنجا باقی نماند و بهانه‌های سیاسی و تبلیغی به دست معارضان دولت سوریه ندهد، جمهوری اسلامی ایران و خصوصا سپاه در حداقل ضرورت‌ها در سوریه باقی بماند.»

وی با اشاره به اینکه «بعضی‌ها انتظار دارند ما به جای ارتش سوریه می‌رفتیم و می‌جنگیدیم» گفت: آیا این منطقی است که ما همه سپاه و بسیج را برای نبرد در یک کشور دیگری درگیر کنیم، درحالی که ارتش آن کشور تماشاچی ماجرا است؟ وی در عین حال گفت: آخرین کسانی که خط (مقاومت در سوریه) را ترک کردند بچه‌های سپاه بودند. آخرین فردی که این میدان را ترک کرد یک پاسدار بود. راهبرد‌ها باید به اقتضای شرایط تغییر کنند. ما با سکون و ثبات در راهبرد‌ها نمی‌توانیم مسائل متعدد جهانی و منطقه‌ای را حل کنیم.

تعداد نیرو‌های مستشاری ایران در سوریه

براساس گفته‌های چهره‌های رسمی تعداد نیرو‌های مستشاری در سوریه در برهه‌های زمانی مختلف، متفاوت بوده است. پایگاه خبری مشرق نیوز در خرداد ماه سال گذشته در گزارشی بدون بیان تعداد و آمار حضور نیرو‌های ایرانی در سوریه که موسسه «جسور للدراسات» در گزارشی با بیان اینکه «ایران پرنفوذترین نیروی خارجی در سوریه است»، نوشته که از این تعداد، ۵۵ مورد پایگاه نظامی و ۵۱۵ مورد نقطه حضور نظامی است. به نظر می‌رسد که «جسور للدراسات» کل پایگاه‌های مربوط به محور مقاومت نظیر حزب‌الله لبنان را به نام ایران منتشر کرده است. تمرکز ایران بر نیمه جنوبی سوریه است. هدف، باز نگه داشتن کریدور تهران- بیروت است تا دسترسی مستقیم به دریای مدیترانه حفظ شود.

پایگاه خبری تابناک بهمن ماه سال ۱۳۹۶ در گزارشی ادعای وزیر اسراییلی در سازمان ملل را منتشر کرده است. براساس این گزارش، سفیر رژیم اسراییل در سازمان ملل متحد، در آن زمان مدعی شد که ایران ۸۲ هزار نیروی جنگجو و نظامی در سوریه را تحت کنترل و هدایت خود دارد و از این تعداد ۶۰ هزار نیروی سوری، ۱۰ هزار نیروی نظامی از افغانستان، عراق و پاکستان، ۹ هزار نیرو از حزب‌الله لبنان و ۳ هزار نیرو، از نیرو‌های سپاه پاسداران هستند. اسماعیل کوثری، فرمانده اسبق قرارگاه ثارالله و نماینده فعلی مجلس یازدهم آذر ماه سال جاری در گفت‌و‌گو با پایگاه خبری نامه نیوز گفته است که «در حال حاضر، تعداد نیرو‌های مستشاری ایران در سوریه چندان زیاد نیست.»

او همچنین در این باره تاکید کرده است که «اگر تعداد نیرو‌های ایرانی مانند روز‌های دفاع از حرم اهل بیت (ع) در سوریه بالا بود، حتما بلافاصله عکس‌العمل نشان می‌دادند.» به جز آمار‌های مطرح شده درباره تعداد نیرو‌های مستشاری ایران در سوریه بعضا آمار‌های بخشی از موضوعاتی همچون مدافعان حرم یا تعداد نیرو‌های تیپ‌های مختلف حاضر در سوریه نیز منتشر شده است.

حسین امیرعبداللهیان، معاون عربی و آفریقای وزیر امور خارجه در مهر ماه سال ۱۳۹۴ از افزایش حضور نیرو‌های مستشاری ایران در سوریه خبر داده و گفته بود که «مستشاران نظامی ایرانی در سوریه فقط در زمینه مبارزه با تروریسم مشورت می‌دهند، درحالی که مبارزه ارتش سوریه با تروریست‌ها ادامه دارد، ما بر شمار مستشاران خود در سوریه افزوده‌ایم.»

آبان ماه همان سال خبرگزاری مهر به نقل از رویترز نوشت که «جوزف دانفورد» رییس ستاد مشترک ارتش امریکا عنوان کرده است که ایران کمتر از دو هزار مستشار نظامی در سوریه دارد تا به ارتش بشار اسد، رییس‌جمهوری این کشور، کمک کنند و علاوه بر آن یک‌هزار نیروی نظامی نیز برای حمایت از دولت بغداد به عراق فرستاده است. وی با بیان اینکه «شمار نیرو‌های ایرانی در عراق هرازگاهی کم و زیاد می‌شود» مدعی شده بود که «من فکر می‌کنم که بیش از هزار نیروی نظامی (از ایران) در عراق حضور دارند و در سوریه، فکر می‌کنم که تعداد آنها احتمالا کمتر از دو هزار نفر است.» «حسین سلامی» جانشین وقت فرمانده کل سپاه در همان زمان با اشاره به حضور مستشاران ایرانی در سوریه این حضور را در چهار سطح راهبردی، عملیاتی، تاکتیکی، فنی و امدادی و به صورت «فعال» توصیف و تصریح کرده بود که «کار ما استحکام سیاسی، روانی، اقتصادی و نظام و مردم سوریه است که در خط مقدم مبارزه با راهبرد امریکایی‌ها و صهیونیست‌ها قرار دارند. در عرصه مستشاری راهبردی مباحث سیاسی و معنوی و تقویت دولت و نظام و مردم سوریه و انتقال تجربیات ارزشمند دفاع مقدس به فرماندهان عالیرتبه ارتش سوریه، نوسازی و بازسازی ساختار ارتش این کشور و تلاش برای سازماندهی، آموزش، طراحی و جذب نیروی انسانی جدید در ارتش سوریه است.»

محمدعلی شهیدی محلاتی، رییس بنیاد شهید انقلاب اسلامی دوم آذر ماه سال ۱۳۹۵ اعلام کرده بود که تعداد شهدای نیرو‌های ایرانی به جد در سوریه از مرز «هزار نفر» فراتر رفته است. او در این باره گفته بود: «اکنون تعداد شهدای مدافع حرم در کشورمان از یک‌هزار شهید فراتر رفته، البته ما مدیون همه اینها هستیم.» سیدمحمدعلی شهیدی، رییس وقت بنیاد شهید در سال ۱۳۹۵، اما گفته بود که آمار شهدای مدافع حرم در آن زمان به ۲ هزار و ۱۰۰ نفر رسیده است. روزنامه کیهان نیز در مرداد ماه سال جاری در گزارشی نوشت که «تعداد شهدا و جانبازان مدافع حرم در جمهوری اسلامی ایران بیش از هفت هزار نفر است.»

ابوالفضل حسن بیکی، نایب رییس کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس شورای اسلامی در سال ۱۳۹۵ نیز گفته بود که «حداقل بیش از یک میلیون جوان در نوبت اعزام به سوریه و عراق هستند.»

خبرگزاری دفاع پرس نیز در گزارشی در فروردین ماه سال ۱۴۰۱ درباره تیپ فاطمیون نوشته بود که «نخستین اعزام مدافعان حرم افغانستانی «تیپ فاطمیون» در بیست و دوم اردیبهشت سال ۱۳۹۲ شمسی به کشور سوریه انجام شد و در حال حاضر تعداد نیرو‌های این لشکر به بیش از ۲۰ هزار نفر می‌رسد. در واقع حضور فاطمیون در «سوریه» حامل این پیام است که برای دفاع از اسلام، مرز‌های جغرافیایی معنایی ندارد.» امیرحسین قاضی‌زاده هاشمی، رییس بنیاد شهید و امور ایثارگران در دولت سیزدهم نیز مرداد ماه سال گذشته گفت که «تعداد شهدا و جانبازان مدافع حرم در کشور برابر ضوابط و مقررات هفت هزار و ۳۰۸ نفر است.»

فارغ از میزان دقیق آمار‌های حضور نیرو‌های مستشاری ایران در سوریه به نظر می‌رسد ادعا‌های مسکو درباره نقش خود -یا نقش‌سازی برای خود- در زمینه خروج نیرو‌های ایرانی از سوریه باید با پاسخ و پیگیری جدی از جانب نهاد‌های رسمی در کشور دنبال شود. همان‌گونه که دو چهره نظامی در کشور یعنی اسماعیل کوثری و سردار اسدی، معاون قرارگاه خاتم‌الانبیا خروج نیرو‌های مستشاری ایران توسط روسیه انجام نشده است و نباید این اقدام توسط مسکو مصادره شود.