مروری بر مادرانه‌های سینمای ایران؛ این خونه بوی مامان رو کم داشت!

به گزارش خبرنگار مهر، جایگاه ارزشی و اعتقادی مقام مادر در جامعه او را در قالب سینما نیز به یک کاراکتر محوری تبدیل کرده است. زمانی که صحبت از نقش زن و مادر در فیلم‌های سینمایی به میان می‌آید ناخودآگاه تصویر تعداد کثیری از بانوان بازیگر این سرزمین در اذهان تداعی می‌شود که هرکدام به نوعی نقش مادرانه و زنانه را در سینما ایفا کرده‌اند؛ از بازیگران سالخورده با موهای سفید گرفته تا هنرمندان جوان با نمایشی از چالش‌های زندگی روزمره و مدرن.

به مناسبت ولادت حضرت فاطمه زهرا (س) و روز مادر (زن) با نگاهی به فیلم‌هایی که در آنها نقش مادران پررنگ بوده و همچنین بازیگرانی که به شخصیت‌های تأثیرگذار مادر جان بخشیده اند، مروری بر نقش مادرانگی در سینمای ایران داریم و این گزارش را به نام تک تک زنان هنرمند گره می‌زنیم و تقدیم می‌کنیم به بازیگرانی که روزگاری نقش مادر در جامعه ایرانی را بر پرده سینما بازنمایی کردند و اکنون از میان ما رفته‌اند. روحشان شاد.

نماد مادر در سینمای ایران

نمی‌توان گزارشی درباره مادر و سینما نوشت و در ابتدای آن نامی از فیلم «مادر» علی حاتمی نیاورد. شاید بتوان گفت که این فیلم یکی از مادرانه‌ترین آثار تاریخ سینما را به تصویر کشیده است. رقیه چهره‌آزاد با شمایلی نورانی، گیس‌های سفید و روسری بزرگ در این فیلم به نماد مادر در سینمای ایران تبدیل شده است. به گونه‌ای که اگر صحبت از شمایل مادر در سینمای ایران مطرح شود نخستین تصویر سکانسی از او در فیلم «مادر» است که به آرامی بر تخت تکیه زده است.

این فیلم که سال ۱۳۶۸ ساخته و در هشتمین جشنواره فیلم فجر رونمایی شد داستان مادر پیری را روایت می‌کند که در خانه سالمندان زندگی می‌کند. او تصمیم می‌گیرد که واپسین روزهای زندگی خود را در خانه پدری سپری کند. گرمای وجود مادر تمام اعضای خانواده را علی‌رغم اختلافاتی که داشتند گردهم جمع می‌کند.

محمدعلی کشاورز، فریماه فرجامی، امین تارخ، اکبر عبدی، جمشید هاشم‌پور، حمید جبلی، حمیده خیرآبادی، حسین کسبیان، محبوبه بیات، اکرم محمدی، محمد ابهری، محمود بصیری، میرصلاح حسینی، محمود لطفی دیگر بازیگران «مادر» بودند.

حمیده خیرآبادی نیز یکی دیگر از بازیگرانی است که همواره شمایل یک مادر را در ذهن مخاطبان سینما تداعی کرده است. یکی از نقش‌های ماندگار وی مربوط به فیلم «اجاره نشین‌های» داریوش مهرجویی است. در آن ساختمان ملتهب و پرآشوب فیلم، مادر (حمیده خیرآبادی) شخصیتی بود که همواره سعی داشت فضای مسالمت آمیزی میان عباس آقا (عزت الله انتظامی) با برادر کوچک‌ترش و دیگر مستأجران آن ساختمان ایجاد کند.

تا جایی که به پیشنهاد مادر ضیافت شامی تدارک دیده می‌شود تا اهالی خانه بر سر پول تعمیرات آن ساختمان فرسوده باهم گفتگو کنند و باقی ماجرا.

سفره‌ای که به لطف مامان رنگی شد

سفره رنگینی که در پس یک روز سخت در «مهمان مامان» پهن شد تصویر ماندگاری است که بر ذهن بسیاری از سینمادوستان نقش بسته است. این فیلم مهرجویی که سال ۱۳۸۲ تولید شد، روایت یک مهمانی ناممکن است که به کمک اهالی خانه و همسایه‌ها به راه می‌افتد.

داستان فیلم از این قرار است؛ برای مادر خانه با نقش‌آفرینی گلاب آدینی مهمان می‌آید. مادر برای این که حفظ آبرو کند، دستپاچه و نگران است و تلاش زیادی برای آماده کردن وضعیت ظاهری خانه دارد. آنها که وضعیت مالی چندان خوبی ندارند برای مهیا کردن یک سفره آبرومندانه برای نوعروس و داماد دچار مشکل می‌شوند تا اینکه همسایه‌ها به کمک می‌آیند و هر کس غذایی تهیه می‌کند.

گلاب آدینه در این فیلم نماد زنی آبرودار، دلسوز و مسئولیت پذیر است که در عین فقیر بودن تلاش می‌کند یک مهمانی آبرومند برای خواهرزاده تازه دامادش تدارک ببیند. بازی آدینه در «مهمان مامان» بسیار واقع گرایانه و دلچسب از کار درآمده و کنترل او بر نقش و تلاشی که برای مدیریت بحران‌های آن خانه قمرخانومی می‌کند، همچنان در یادها باقی مانده است.

از مادر کلاه قرمزی بودن تا یک دوراهی اخلاقی

فاطمه معتمدآریا را می‌توان یکی دیگر از شمایل مادرانگی در سینمای ایران دانست بازیگری که در بسیاری از فیلم‌های سینمای ایران در نقش مادر به ایفای نقش پرداخته است از «مهر مادری» و «گیلانه» و «کلاه قرمزی و سروناز» گرفته تا فیلم‌هایی چون «اینجا بدون من» و «آباجان» و «جان‌دار».

فیلم سینمایی «مهر مادری» به کارگردانی کمال تبریزی سال ۱۳۷۶ تولید شد. این فیلم داستان مینا مددکار کانون اصلاح و تربیت با بازی فاطمه معتمدآریا است که مأمور تشکیل کلاسی آموزشی برای مددجویان می‌شود. مهدی یازده‌ساله، کودکی بزهکار است که باور ندارد مادرش فوت کرده و با تصویری خیالی که از روزنامه‌ای به دست آورده، قصد یافتن مادرش را دارد و با دیدن مینا او را مادر خود می‌پندارد و با گریختن از کانون اصلاح و تربیت، سرانجام خانه مددکار را می‌یابد و به طرق مختلف سعی می‌کند تا مینا را قانع کند که مادر اوست.

مینا ابتدا در برابر خواسته مهدی مقاومت می‌کند اما سرانجام او را به خانه می‌برد. حضور پسرک در خانه سبب شور و گرمایی در خانه مینا می‌شود. در پایان او درمی‌یابد که علاقه‌ پسرک به او بیش از اندازه باورش است پس تصمیم می‌گیرد که او را به فرزندی برگزیند.

فاطمه معتمدآرا در فیلم «گیلانه» نقش مادر فداکار و دلسوزی به نام گیلانه را بازی می‌کند که بعد از اینکه پسرش در جنگ قطع نخاع می‌شود، تمام تلاشش را برای نگهداری و مراقبت از او به کار می‌گیرد، در حالی که اسماعیل پسرش اصرار دارد او را به آسایشگاه معلولین انتقال دهند.

در این فیلم بهرام رادان، باران کوثری، ژاله صامتی، شاهرخ فروتنیان، مجید بهرامی و نیره فراهانی نیز به ایفای نقش پرداخته‌اند.

فیلم «جان دار» به کارگردانی حسین امیری دوماری و پدرام پورامیری سال ۱۳۹۷ ساخته شد. فاطمه معتمدآرا در این فیلم نیز نقش مادری را ایفا می‌کند که نقش تاثیری‌گذاری در استحکام خانواده داشته است. خانواده‌ای که در یک روز شاد و عروسی با بحران بزرگی مانند قتل مواجه می‌شوند. معتمدآریا در این داستان ملتهب به عنوان یک مادر در دوراهی نجات جان پسر تنی و خراب نکردن زندگی دختر ناتنی‌اش قرار می‌گیرد.

مادرانه‌ای شاعرانه از جنس طبیعت

فیلم «باشو غریبه کوچک» بهرام بیضایی را اغلب فیلمی با مضمون ضدجنگ می‌دانند اما بدون شک رابطه احساسی میان نایی (سوسن تسلیمی) و باشو در این فیلم یکی از ماندگارترین مادرانه‌های سینما را رقم زد.

این فیلم داستان پسرکی به نام باشو است که در بمباران جنوب کشور خانه و خانواده اش را از دست داده است. او خود را پشت ماشینی می‌اندازد و خوابش می‌برد و هنگامی که چشم می‌گشاید به جایی جنگلی در شمال کشور رسیده است. باشو از ترس انفجارهای عملیاتِ راه‌سازی می‌گریزد و در آن سوی بیشه به شالیزارِ زنی به نامِ نایی می‌رسد که با ۲ فرزند خردسال و در غیاب شوهرش زندگی و کار می‌کند. نایی به باشو نان و آب می‌دهد و می‌کوشد بداند کیست و زبانش را بفهمد. آن ۲ با زبانی متفاوت صحبت می‌کنند و طبیعت زبان مشترک آن‌ها می‌شود. به تدریج رابطه عاطفی میان آن‌ها شکل می‌گیرد تا جایی که باشو به عنوان فرزند خانواده پذیرفته می‌شود.

در این فیلم ساده و شاعرانه زن نقشی محوری دارد و ما نایی فیلم را در در عرصه‌های مختلف می‌بینیم ازجمله در قالب یک مادر، کسی که تمامی مسئولیت‌های ۲ فرزند را بدون حضور همسر متقبل شده است، زنی که کار می‌کند و وظیفه امرار معاش خانواده را برعهده دارد و...

نایی در این فیلم علی‌رغم تمامی چالش‌ها در برابر تعصبات، پیش‌داوری‌ها و سنت‌های جامعه سنتی می‌ایستد و از باشو به عنوان فرزند خود نگهداری و مراقبت می‌کند.

میم مثل مادر

فیلم سینمایی «میم مثل مادر» ساخته رسول ملاقلی‌پور داستان سپیده دختری است که در زمان جنگ ایران و عراق، از پرستاران شهر سردشت بوده و در بمباران شیمیایی دچار مشکل شده است. فرزند سپیده نیز به دلیل عوارض ناشی از شیمیایی دچار مشکلات تنفسی و معلولیت می‌شود. سهیل همسر سپیده اصرار دارد تا فرزندشان را سقط کنند اما سپیده مخالفت می‌کند و سهیل، سپیده را طلاق می‌دهد. او سال‌ها به تنهایی فرزند معلول خود را بزرگ می‌کند.

گلشیفته فراهانی در این فیلم نقش مادری را دارد که فارغ از کلیشه‌های معمول سینما که مادر را زنی مسن و خانه‌نشین به تصویر می‌کشیدند، زنی جوان، به‌روز و تحصیل‌کرده است که به عنوان مادری تنها با چالش‌های مختلفی در جامعه مواجه است.

ملاقلی‌پور در آخرین ساخته سینمایی‌اش تصویری احساسی و دراماتیک از فداکاری‌های زنی جوان را به تصویر می‌کشد که در عین بیماری تمام تلاشش را می‌کند تا در حق فرزند مریضش حق مادرانگی را تمام کند و یک تنه بار مسئولیت زندگی و مراقبت از او را بر دوش بکشد. تصویری که ملاقلی‌پور در «میم مثل مادر» از یک مادر ارائه می‌دهد به نمادی از فداکاری و عشق مادرانه تبدیل شده است که بعد از گذشت چندین سال از ساخته شدنش همچنان قابل دیدن است و می‌تواند تماشاگرش را احساساتی کند.

این فیلم به عنوان نماینده ایران در هشتادمین دوره جوایز اسکار از سوی بنیاد فارابی انتخاب شد.

زنی تنها در میان جمع

فیلم سینمایی «به همین سادگی» که به کارگردانی، نویسندگی و تهیه‌کنندگی رضا میرکریمی در سال ۱۳۸۶ ساخته شده است نیز از جمله آثاری است که دلمشغولی‌ها و روزمرگی‌های یک زن خانه‌دار را به تصویر می‌کشد و نگاهی واقع‌گرایانه به زن و مادری دارد که کسی او را درک نمی‌کند و دنیایش را نمی‌شناسد.

هنگامه قاضیانی در این فیلم نقش طاهره مادر خانواده‌ای را ایفا می‌کند که خودش را وقف خانه و خانواده کرده و به شدت احساس تنهایی می‌کند.

مریلا زارعی نیز در فیلم سینمایی «شیار ۱۴۳» به کارگردانی نرگس آبیار یکی از تأثیرگذارترین نقش‌آفرینی‌های خود را در کاراکتر یک مادر شهید ارائه کرد. زارعی در این فیلم نقش مادری را ایفا می‌کند که تنها فرزندش را به جبهه می‌فرستد و بیش از ۳ دهه انتظار می‌کشد تا فرزندش بازگردد اما در نهایت با پیکر فرزندش مواجه می‌شود.

زارعی در فیلم سینمایی «زیر سقف دودی» پوران درخشنده نیز نقش یک مادر-همسر افسرده را ایفای می‌کرد که در ارتباط برقرار کردن با همسر و فرزندش دچار مشکل است و شمایلی متفاوت از تلاش یک زن برای دیده شدن توسط همسر و تنها پسرش را به تصویر می‌کشید.

زارعی نیز از جمله هنرمندانی است که در فیلم‌های مختلف نقش مادر و همسرانی را ایفا کرده که هرکدام به نوعی با چالش‌های مختلفی روبه‌رو هستند از شیار ۱۴۳» و «زیر سقف دودی» گرفته تا «خرس» و حتی «خروس جنگی».