فلسفۀ مارتین هایدگر؛ «وجود» چیست و چه تفاوتی با «موجود» دارد؟

هنگام تماشای تولد یک کودک یا شکفتن یک گل در اوایل بهار، ممکن است از این واقعیت ساده و شگفت‌انگیز که چیزی وجود دارد (نه چیز خاصی، بلکه هر چیزی به‌طور کلی) به‌جای اینکه هیچ چیز وجود نداشته باشد، دچار حیرت شوید.

به گزارش فرادید؛ در چنین لحظه‌ای، شما در حال تجربه شگفتی از چیزی هستید که مارتین هایدگر آن را «وجود» می‌نامد. این مقاله به‌طور خلاصه مفهوم وجود در اندیشه هایدگر را توضیح می‌دهد.

۱. وجود و موجودات

دستگاهی که احتمالاً در حال خواندن این مقاله روی آن هستید را در نظر بگیرید. مفهوم وجود به این معنا نیست که آن دستگاه «چه چیزی» است (مثلاً یک کامپیوتر یا گوشی هوشمند) بلکه به این واقعیت ساده اشاره دارد که آن دستگاه «هست»، یعنی وجود دارد. به این معنا وجود عبارت است از واقعیت بنیادین یا «بودن» همه‌چیز.

در حالی که «موجودات» (مانند دستگاه‌ها) موجودیت‌های خاصی هستند که وجود دارند، «وجود» به معنای کلیت وجود است. وجود چیزی است که باعث می‌شود موجودات، وجود داشته باشند: یعنی چیزی که باعث می‌شود به جای هیچ، چیزی باشد.

با این حال، خودِ وجود عبارت از یک موجود (یعنی یک شیء یا چیز خاص) نیست. بنابراین، نباید وجود را مانند سازنده‌ای در نظر بگیریم که باعث وجود موجودات می‌شود. حتی تصور وجود به‌عنوان چیزی که همه موجودات را در بر می‌گیرد نیز آن را به یک موجود تقلیل می‌دهد: موجودی که شامل همه موجودات است.

وجود «بزرگ‌تر» یا کلی‌تر از هر موجود خاص یا حتی از کل موجودات است: وجود به معنای کلیت وجود است. وجود همان «بودن» یا «وجود داشتن» است که میان همه موجودات مشترک است.

با این حال، در حالی که «وجود» با «موجودات» یکی نیست، نمی‌توان آن را یک فضای خالی یا خلأ دانست که موجودات آن را پر کرده‌اند. هیچ وجودی به‌صورت مستقل و جدا از موجودات وجود ندارد. در عوض، وجود همیشه «وجودِ موجودات» است؛ به عبارت دیگر، وجود همیشه به موجودات متصل است و جدا از آن‌ها وجود ندارد. بنابراین، وجود و موجودات همیشه در کنار هم هستند و همزیستی دارند.

در عین حال، اگرچه وجود میان همه موجودات مشترک است، اما این به معنای آن نیست که وجود یک ویژگی خاص (مانند سبز بودن و غیره) برای موجودات است. بلکه وجود چیزی است که امکان وجود داشتن را برای موجودات فراهم می‌کند تا بتوانند ویژگی‌هایی داشته باشند.

از نظر هایدگر، ویژگی‌های مادی یا غیرمادی تنها مربوط به موجودات هستند و بنابراین وجود نه مادی است و نه غیرمادی. به همین دلیل، وجود نه یک واقعیت معنوی است و نه محدود به وجود فیزیکی قابل مشاهده از طریق حواس.

با این حال، در عین حال که وجود یک چیز فیزیکی نیست، تنها یک ایده یا مفهوم ذهنی نیز نیست. بنابراین، وجود را نمی‌توان مفهومی کلی دانست که از تعمیم ویژگی‌های موجودات به‌دست آمده است.

در عوض، وجود به‌طور مستقل از ذهن انسان واقعیت دارد. در واقع، وجود را می‌توان بنیادی‌ترین جنبه واقعیت دانست، چرا که همان چیزی است که امکان وجود همه‌چیز را فراهم می‌کند.

۲. وجود و حضور

از نظر هایدگر، بودن یا وجود داشتن (یعنی موجود بودن با وجود) به معنای حاضر بودن است. به عنوان مثال، وجود دستگاهی که در حال حاضر از آن استفاده می‌کنید (یعنی وجود آن)، در این است که در برابر شما حاضر است. بنابراین، به طور کلی، وجود (یعنی واقعیت ساده یا «بودنِ» وجود به‌طور کلی) همان حضور است.

افزون بر این، چون هایدگر وجود را رویدادی پیوسته می‌داند که در زمان رخ می‌دهد، وجود یک حرکت پویاست: وجود همان حضور یافتن موجودات است.

دوباره به دستگاه خود دقت کنید: این دستگاه به‌عنوان یک موجود، اکنون در حال حضور یافتن در آگاهی شماست. این به این معنا نیست که دستگاه شما در حال حرکت است یا کاری می‌کند تا خود را حاضر کند. بلکه دستگاه شما در ساده‌ترین معنا، در حال حضور یافتن است؛ به این معنا که وجود آن در طول زمان برای شما آشکار یا نمایان می‌شود. وجود همان «رویدادِ حضور یافتن» است.

هایدگر در مقابل کلبۀ کوهستانی‌اش در جنگل سیاه

از آنجا که وجود یک موجود نیست، نمی‌توان آن را مانند یک علت در پسِ حضور یافتن دانست. بلکه وجود، خودِ حرکتِ حضور یافتن است.

به این ترتیب، وجود بیشتر یک «فعل» است تا یک اسم. وجود یک «رخداد» است نه یک «چیز» (یا یک موجود): وجود همان بودن در حال جریان است، یعنی فعالیت پیوسته موجودات در حال حضور یافتن در برابر آگاهی.

همیشه چیزی (یعنی یک موجود) در حال حضور یافتن برای شماست: این مقاله، دستگاهی که مقاله را در آن می‌خوانید، خوراکی‌ای که هنگام مطالعه می‌خورید؛ همیشه چیزی به‌طور مداوم برای آگاهی شما حاضر می‌شود. این حضور یافتن پیوسته (یعنی وجود) دلیل آن است که چرا به‌جای هیچ، چیزی وجود دارد: حضور همان بودن یا «چیز‌بودگی» وجود است.

۳. وجود و پنهان شدن

وجود به‌عنوان یک رویداد در طول زمان گسترش می‌یابد. بنابراین، وجود همواره زمانی است؛ حضور یافتن همواره در زمان رخ می‌دهد. برای مثال، حضور یافتن (یعنی وجود) دستگاه شما زمان می‌برد: کل دستگاه به‌طور آنی و یکجا ظاهر نمی‌شود.

به همین دلیل، چون وجود تنها در طول زمان آشکار می‌شود، هرگز به‌صورت کامل و یکباره ظاهر نمی‌گردد. در عوض، وجود همواره به‌طور همزمان در حال آشکار شدن (یعنی نمایان کردن) و پنهان شدن (یعنی مخفی ماندن) است.

این ذات حضور یافتن است که اگر چیزی حاضر شود، چیز دیگری (مانند یک موجود دیگر، یک زاویه دید دیگر، و غیره) همزمان پنهان می‌شود یا آشکار نمی‌گردد.

برای مثال، وقتی چیزی در حال حضور یافتن است، موجودات دیگر از دید پنهان می‌شوند: ظاهر شدن دستگاه شما در برابر شما به این معناست که چیزهای دیگر اطراف شما مخفی می‌مانند. یا، اگر بخواهیم مثالی دیگر بزنیم، حضور یافتن چیزی از یک زاویه باعث می‌شود نتوانیم آن را از زاویه‌های دیگر ببینیم: ظاهر شدن جلوی دستگاه شما به این معناست که پشت دستگاه همچنان مخفی می‌ماند.

این ویژگی که وجود همیشه بخشی از خود را «پنهان» می‌کند، به این معناست که ما هرگز نمی‌توانیم تمامیت وجود را تجربه کنیم؛ و به همین دلیل، وجود همیشه نوعی رازآلودگی دارد.

۴. نتیجه‌گیری

هایدگر معتقد بود که اندیشیدن به وجود برای انسان بودن ما ضروری است. با این حال، مفهوم وجود در نظر او آن‌قدر انتزاعی و مبهم به نظر می‌رسد که ممکن است درک آن دشوار باشد.

اما شاید دلیل این دشواری آن باشد که ما معمولاً بیش از حد بر «موجودات» (مانند افراد، دستگاه‌ها، لباس‌ها و غیره) متمرکزیم و توجهی به «وجود» به‌طور کلی نداریم یا حتی متوجه آن نمی‌شویم.

علاوه بر این، اگر مفهوم وجود در نگاه هایدگر دشوار به نظر می‌رسد، شاید به این دلیل نباشد که وجود خیلی عجیب و غریب است، بلکه به این دلیل است که بسیار عادی، رایج، آشنا و نزدیک به ماست.

در واقع، وجود همان ما هستیم: وجود همان واقعیت ساده یا «بودنِ» تمام موجودات است که خود ما را نیز شامل می‌شود. هیچ‌چیز نمی‌تواند از وجود به ما نزدیک‌تر باشد و شاید همین نزدیکی باعث می‌شود به‌سادگی آن را نادیده بگیریم.