چرا ساختن آینده سوریه دشوارتر از سرنگونی نظام اسد است؟

فرارو– زوی بارل، تحلیلگر ارشد مسائل خاورمیانه روزنامه هاآرتص

به گزارش فرارو به نقل از روزنامه هاآرتص، «ما بر اساس اقدامات قضاوت خواهیم کرد، نه فقط سخنان.» این جمله‌ای بود که باربارا لیف، معاون وزیر خارجه ایالات متحده، پس از دیدار روز جمعه خود با احمد الشرع، رهبر جدید سوریه، به‌صراحت بیان کرد. او با تأکید بر اهمیت اقدامات عملی افزود: «اقدامات عملی چیزی است که اهمیت اساسی دارد.» این دیدار، نخستین ملاقات رسمی میان رهبران جدید سوریه و یک هیئت آمریکایی است که در فضایی محتاطانه برگزار شد و هیچ عکس یادگاری یا مراسم رسمی در کار نبود. این ملاقات به‌جای کاخ ریاست‌جمهوری، در یکی از هتل‌های دمشق انجام گرفت که این نشانه ای از عدم اعتماد کامل طرفین و نیز نگرانی های سیاسی و دیپلماتیک بوده است.

احتیاط طرف آمریکایی در این دیدار کاملاً توجیه‌پذیر به نظر می‌رسد. احمد الشرع، رهبر جدید سوریه و گروه تحت رهبری او یعنی هیئت تحریر الشام، همچنان در فهرست بین‌المللی سازمان‌های تروریستی قرار دارند. الشرع، یکی از بنیان‌گذاران جبهه النصره، شاخه القاعده در سوریه، به‌واسطه ارتباطات پیشین خود با گروه‌های افراطی مورد سوءظن است. سازمان ملل در گزارشی که در ماه ژوئیه منتشر کرد، هیئت تحریر الشام را همچنان به‌عنوان یک سازمان تروریستی معرفی کرده است. دولت ایالات متحده نیز با وجود این دیدار، موضع سخت‌گیرانه خود را در این زمینه حفظ کرده و تغییری در طبقه‌بندی این گروه ایجاد نکرده است.

راز پشت پرده؛ چگونه هیئت تحریر الشام از سایه القاعده خارج شد؟

رقابت برای جلب نظر احمد الشرع و اعمال نفوذ بر سیاست‌های سوریه به اوج رسیده است؛ تا جایی که دیگر کسی به عنوان «تروریست» او اهمیت نمی‌دهد. الشرع اکنون از مشروعیتی بی‌سابقه برخوردار است. دولت بایدن در پایان هفته اعلام کرد جایزه ۱۰ میلیون دلاری تعیین‌شده برای سر او را لغو می‌کند و احتمالاً هیئت تحریر الشام نیز از فهرست سازمان‌های تروریستی خارج خواهد شد. هم‌زمان، فرانسه با برافراشتن پرچم خود بر فراز سفارتش در دمشق، گامی نمادین در این مسیر برداشته است. انتظار می‌رود دیگر کشورهای غربی نیز به‌زودی از این روند پیروی کنند.

زندگی‌نامه «احمد الشرع» معروف به «ابو محمد الجولانی»، یکی از چهره‌های برجسته جریان‌های اسلام‌گرای تندرو به‌خوبی شناخته شده است. او که در سال ۲۰۱۶ از جبهه النصره جدا شد و هیئت تحریر الشام را تأسیس کرد، همچنان با میراث گذشته خود دست‌به‌گریبان است. احمد الشرع در آن زمان اعلام کرد که هدف اصلی این سازمان جدید، «مبارزه با نظام بشار اسد و عوامل آن» است. این جدایی اما با واکنش تند برخی از رقبای او مواجه شد؛ کسانی که همچنان وفادار به القاعده باقی مانده بودند. آن‌ها الشرع را متهم کردند که ایدئولوژی اصلی اسلام‌گرایی جهانی، به‌ویژه ایده تأسیس «امت اسلامی متحد» را کنار گذاشته و به سوی ملی‌گرایی گرایش پیدا کرده است. این ملی‌گرایی از نظر آن‌ها، ایدئولوژی‌ای استعماری و غربی بود که هدفش تجزیه ملت‌های اسلامی به کشورهای کوچک‌تر و تسهیل سلطه غرب بر آن‌ها بود.

بااین‌حال، اختلافات ایدئولوژیک تنها عامل این جدایی نبود. در همان زمان، سوریه در میانه جنگی داخلی خونین علیه نظام اسد و جنگ بین‌المللی علیه داعش گرفتار شده بود. عضویت در القاعده، که همچنان یک سازمان جهانی تحت تعقیب محسوب می‌شد، الشرع و گروه جدیدش را در معرض خطر نابودی قرار می‌داد. گزارش‌ها حاکی از آن است که عربستان سعودی و قطر نقش مهمی در این تصمیم داشتند. آن‌ها به الشرع توصیه کردند که از القاعده جدا شود تا بتواند در فرآیندهای دیپلماتیک برای حل بحران سوریه نقش‌آفرینی کند. در مقابل، این کشورها وعده کمک‌های مالی چشمگیری به او دادند که جایگزین بودجه قطع‌شده از سوی القاعده شود. علاوه بر این، ترکیه نیز در تحولات آن دوره نقش فعالی داشت. «هاکان فیدان» وزیر خارجه کنونی ترکیه و رئیس پیشین سازمان اطلاعات ترکیه این کشور بعدها اذعان کرد که سال‌ها با هیئت تحریر الشام همکاری کرده است تا اطلاعاتی درباره فعالیت‌های داعش و القاعده جمع‌آوری کند.

سیاست مشت آهنین؛ چگونه احمد الشرع مخالفان داخلی و خارجی را سرکوب کرد؟

تصمیم احمد الشرع برای تثبیت قدرت خود، به‌سادگی در درون هیئت تحریر الشام مورد پذیرش قرار نگرفت. او ناچار شد نبردی بی‌رحمانه را در برابر هم مخالفان داخلی و هم گروه‌های رقیب خارجی مانند القاعده و داعش، به پیش ببرد. احمد الشرع در مواجهه با مخالفان هیچ تردیدی نشان نداد. او حتی نزدیک‌ترین همراهانش را که از ابتدای مسیر در کنار او بودند، بازداشت کرد و در برخی موارد به قتل رساند. نمونه برجسته این رویکرد، «ابوماریه القحطانی» بود؛ فردی که مسئول ارتباطات هیئت تحریر الشام با دیگر گروه‌ها و کشورهای خارجی بود. القحطانی در آوریل گذشته طی یک حمله انتحاری کشته شد، اما پیش از آن، به اتهام «ارتباط با بیگانگان» شش ماه را در زندان هیئت تحریر الشام سپری کرده بود. گمان می‌رود آنچه به مرگ او انجامید، تلاش او برای مقابله با الشرع و احتمالاً طرحی برای جانشینی او بوده باشد.

«احمد الشرع» همچنین با بازداشت گسترده مخالفان، از جمله صدها نفر از اعضای شبه‌نظامیانی که هیئت تحریر الشام را تشکیل می‌دادند، قدرت خود را تحکیم کرد. او هر فردی را که تهدیدی برای تسلط انحصاری‌اش بر مبارزات نظامی یا اداره منطقه ادلب تلقی می‌شد، به زندان انداخت. در آن زمان، ادلب به پایگاه اصلی بسیاری از گروه‌های شبه‌نظامی سوریه تبدیل شده بود. با وجود این رویکرد سرکوبگرانه، الشرع در مدیریت مسائل مذهبی محتاطانه عمل کرد و از درگیری‌های ایدئولوژیک اجتناب کرد. این در حالی بود که سیاست‌های سختگیرانه اقتصادی او – که از طریق «دولت نجات» بر مردم منطقه اعمال می‌شد – باعث اعتراضات گسترده مردمی علیه فشارهای معیشتی شد.

احمد الشرع با تأسیس «شورای عالی فتوا» مرجعیت دینی را در ادلب تحت کنترل هیئت تحریر الشام قرار داد. این شورا به‌عنوان مرجع نهایی در تصمیم‌گیری‌های مذهبی عمل می‌کرد. همزمان، نظام آموزشی در ادلب به‌سرعت اسلامی‌سازی شد و آموزه‌های دینی در تمامی سطوح تحصیلی گسترش یافت. مقامات ارشد هیئت تحریر الشام تأکید داشتند که هدف از این اقدامات، جلوگیری از نفوذ ایدئولوژیک گروه‌های رادیکال‌تری مانند داعش و القاعده بر جامعه ادلب بوده است.

از سوی دیگر، در عرصه بین‌المللی، الشرع بی آنکه به واکنش‌های احتمالی آمریکا وقعی نهد، مسیر خود را ادامه داده است. او به‌خوبی از این واقعیت آگاه است که ایالات متحده در گذشته با طالبان – گروهی که زمانی به‌عنوان دشمن اصلی واشنگتن شناخته می‌شد – مذاکره و توافق‌نامه امضا کرده است. احمد الشرع، با علم به این رویه، به‌نظر می‌رسد که مشروعیت یافتن هیئت تحریر الشام در صحنه جهانی را امری محتمل و قابل دستیابی می‌داند. دولت ایالات متحده، سابقه‌ای طولانی در تعامل با بازیگران متناقض منطقه‌ای دارد. از همکاری با دولت عراق که شامل رهبران حشدالشعبی همسو با ایران است گرفته تا حذف حوثی‌ها از فهرست سازمان‌های تروریستی نشان‌دهنده انعطاف‌پذیری در سیاست خارجی واشنگتن است. الشرع به‌خوبی این سوابق را در محاسبات دیپلماتیک خود مد نظر دارد.

لغو تحریم‌ها و بازسازی سوریه؛ جاه‌طلبی‌های دیپلماتیک احمد الشرع

احمد الشرع رهبر هیئت تحریرالشام، راهبرد دیپلماتیک و سیاسی خود را بر اساس اولویت‌دهی به روابط با ترکیه طراحی کرده؛ اما در عین حال به دنبال ایجاد کانال‌هایی با کشورهای عربی طرفدار غرب است. انتصاب «اسعد حسن الشیبانی» به‌عنوان وزیر خارجه و «مرهف ابو قصرة» به‌عنوان وزیر دفاع، پیام روشنی از اهداف الشرع برای ایجاد ساختاری منسجم‌تر در مدیریت روابط خارجی و نظامی است. او به‌دنبال جلب حمایت برای بازسازی سوریه، لغو تحریم‌ها و ایجاد یک ارتش ملی است که تمامی شبه‌نظامیان را در خود ادغام کند.

احمد الشرع صریحاً اعلام کرده است: «در سوریه هیچ سلاحی جز سلاح دولت وجود نخواهد داشت.» او همچنین بر تعیین آینده کشور از طریق «گفت‌وگوی ملی» تأکید دارد و تلاش کرده تا با دعوت از شخصیت‌های برجسته سوری، از جمله روشنفکران تبعیدی و رهبران دینی اعتمادسازی کند. با این حال، این اهداف در حال حاضر بسیار دور از دسترس به نظر می‌رسند.

تمامی این تحولات در سایه این مسأله است که سوریه همچنان از درگیری‌های مسلحانه مختلف رنج می‌برد – از جنگ‌های کردها و نیروهای ترکیه گرفته تا منازعات قبیله‌ای در شرق این کشور. ظهور پراکنده داعش و بی‌اعتمادی عمومی به الشرع که بسیاری او را یک افراط‌گرای مذهبی می‌دانند، چالش‌های دیگری هستند که او باید بر آنها غلبه کند. در واقع، سرنگونی نظام اسد، که پیش‌تر به‌عنوان هدف اصلی مبارزات شناخته می‌شد، شاید تنها آغاز راه و ساده‌ترین مرحله از مسیری طولانی و پرچالش برای الشرع در کنترل سوریه باشد.