بافت گرگان کوچک می‌شود؟

به گزارش ایران اکونومیست، «بازنگری در حریم»، تیتر خبری پرتکرار در حوزه میراث فرهنگی است که در این دوره پررنگ‌تر شده و در روزهای اخیر حتی بیشتر شنیده می‌شود. مسئله مهم و بحث‌برانگیز در این بازنگری‌ها، بافت‌ تاریخی شهرهاست که پیشنهاد بازنگری عرصه و حریم آنها در رأس قرار گرفته است. این مطالبه بیشتر با عنوان «طرح سامان‌دهی و حفاظت بافت» پیگیری می‌شود، که البته مسئولان میراث فرهنگی از رسانه‌ها و دغدغه‌مندان میراث فرهنگی خواسته‌اند «بازنگری را به هیچ‌وجه به معنی تقلیل و یا کوچک‌سازی حریم نسبت ندهند و آن را "تدقیق" درنظر بگیرند.»

حال در این وانفسا که نگرانی‌ها درباره چگونگی حفاظت از حریم بافت تاریخی تهران، شیراز، یزد، سبزوار، همدان، اصفهان، رامسر، دامغان، سمنان، کرمان و ... شدت گرفته، موضوع بازنگری در بافت تاریخی گرگان با سفر صالحی امیری ـ وزیر میراث‌ فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی ـ به استان گلستان نیز مطرح شده است، به ویژه پس از سخنرانی وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی در مسجد جامع گرگان که گفته بود: «بازنگری در بافت تاریخی با رعایت حقوق حاکمیت و مردم انجام خواهد شد. این بازنگری‌ها را در چارچوب قوانین جاری و با دفاع از حقوق حاکمیت انجام خواهیم داد و در عین حال تا جایی که قابل انعطاف باشد، حقوق مردم را نیز مورد توجه قرار خواهیم داد.»

این سخنان اما نگرانی‌ها را نسبت به کوچک‌سازی این بافت تاریخی و تجدید نظر در ضوابط حریم ارتفاعی آن، تشدید کرد. ایران اکونومیست پیگیر بود تا پاسخ شفاف‌تری را از مسئولان میراث فرهنگی استان گلستان در این‌باره دریافت کند که در نهایت، عالیه ملک شاهکویی، مدیر پایگاه میراث ملی شهر تاریخی استرآباد (بافت تاریخی گرگان) با هماهنگی معاونت میراث فرهنگی استان گلستان در این‌باره توضیحاتی داد.

مدیر پایگاه میراث ملی شهر تاریخی استرآباد (بافت تاریخی گرگان) به ایران اکونومیست گفت: در دهه ۷۰، طرحی برای بافت تاریخی گرگان تدوین شد که در آن بافت تاریخی شهر تقریباً از سایر بخش‌های شهر جدا و فریز شد. این طرح، که مساحت و شرایط آن با آنچه که اکنون داریم متفاوت بود، هدفش حفاظت از بافت تاریخی بود. اما در دهه ۹۰، طرح جدیدی در بازنگری طرح‌های قبلی تهیه شد که رویکرد آن بهسازی و نوسازی و با شرح خدمات طرح‌های بافت‌ فرسوده بود. در این رویکرد، بناهای تاریخی که در مسیر تعریض و بازگشایی گذرها و پروژه‌ها قرار می‌گرفتند، تخریب و ساختمان‌های جدیدی ساخته می‌شد.

ملک‌شاهکویی افزود: این رویکرد، به دلیل تغییرات اساسی که در آن زمان در سیاست‌های وزارت مسکن و شهرسازی و شرایط ساخت‌وساز در ایران وجود داشت، باعث تخریب بسیاری از بناهای ارزشمند تاریخی شد. به عبارتی، هدف از این طرح‌ها، رویکرد نوسازی در بافت‌های تاریخی به عنوان بخش اصلی بافت فرسوده و جایگزینی آن با ساخت‌وسازهای جدید و مدرن بود. این رویکرد به شدت با حفظ میراث فرهنگی و تاریخ شهر در تضاد بود. بسیاری از مالکان، با هدف سودآوری، زمین‌های خود را برای ساخت‌وساز جدید به فروش می‌رساندند و این میان، بسیاری از بناهای تاریخی و ارزشمند گرگان که می‌توانستند حفظ شوند، از بین رفتند. در نتیجه، نه تنها بافت تاریخی آسیب دید، بلکه هویت شهری گرگان هم تحت‌تاثیر قرار گرفت. با این حال، خوشبختانه بخش عمده‌ای از بافت تاریخی همچنان حفظ شده است و بیش از هزار بنای تاریخی در گرگان باقی مانده‌ است که این موضوع برای ما نقطه قوتی است.

او ادامه داد: در سال ۱۳۹۴، شورای عالی معماری و شهرسازی کشور اقدام به ابلاغ محدوده ۱۶۸ شهر تاریخی ایران کرد که گرگان نیز یکی از این شهرها بود. این ابلاغ قانونی به ما این فرصت را داد که با استفاده از ابزارهای قانونی، اقداماتی جدی در راستای حفاظت و نگهداری بافت تاریخی انجام دهیم. ما در این چارچوب، از سال ١٣٩۶ طرحی ویژه برای بافت تاریخی گرگان تهیه کردیم. این طرح بعد از بررسی‌ها و کارشناسی‌های لازم توسط شورای عالی معماری و شهرسازی تأیید و ابلاغ شد. در این طرح، شناسنامه‌ای برای بیش از هزار بنا تهیه شد و وضعیت حفاظتی آن‌ها بررسی و مشخص شد که کدام بناها نیاز به حفاظت دارند و کدام‌ها می‌توانند بازسازی شوند. این طرح در واقع به حفاظت از بناهای تاریخی و ارزش‌های فرهنگی شهر کمک می‌کند و علاوه‌بر آن، به مالکین اجازه می‌دهد که با حفظ هویت تاریخی، امکان بهره‌برداری مناسب از املاک خود را نیز داشته باشند. در کنار آن فرصت‌های نوسازی سایر املاک در محدوده بافت تاریخی اعلام شدند که با ضوابط مشخص می‌توانند ساخت و ساز جدیدی داشته باشند.

مدیر پایگاه ملی بافت تاریخی استرآباد (گرگان) اظهار کرد: طرحی که تهیه شده است می‌تواند بسیاری از مشکلاتی که در گذشته وجود داشت، برطرف کند، به عنوان مثال، تعدیل و مناسب‌سازی تراکم حاشیه بافت تاریخی با تراکم داخل آن. علاوه بر این، شناسنامه‌دار کردن بناهای تاریخی باعث شده که هر بنای تاریخی، جایگاه و اهمیت خود را پیدا کند و از تخریب‌های غیر ضروری جلوگیری شود. این طرح به نوعی سند حفاظت و ساماندهی بافت تاریخی است که از یک سو مشکلات فنی در نظام ساخت و ساز را در نظر می‌گیرد و از سوی دیگر، ارزش‌های تاریخی و فرهنگی گرگان را حفظ می‌کند. برای هر کدام از بناهای تاریخی، یک کد حفاظتی اختصاص داده شده تا وضعیت آن‌ها به طور دقیق مشخص شود. همچنین، برنامه‌هایی برای حفاظت از این بناها در برابر تخریب‌ها و تغییرات ناگهانی تدوین شده است. به همین دلیل، هرگونه ساخت و ساز جدید در اطراف این بناها باید تحت نظارت و با رعایت اصول حفاظتی انجام شود.

او افزود: در هر طرح بازنگری و تغییرات شهری، ممکن بود اعتراضاتی وجود داشته باشد و عمدتاً این اعتراضات از سوی تعدادی از مالکان بافت تاریخی بود که به دلیل محدودیت‌هایی که در زمینه ساخت و ساز جدید ایجاد می‌شد، احساس می‌کردند حقوقشان تضییع شده است. به ویژه در مناطقی که امکان افزایش ارتفاع یا تراکم بیشتر ساختمان‌ها وجود نداشت، اعتراضات به گوش می‌رسید. در مجموع، این اعتراضات بیشتر به دلیل ناآگاهی کامل از فواید این طرح برای حفظ هویت تاریخی و ارزش‌های فرهنگی شهر است.

ملک‌شاهکویی اضافه کرد: بنابراین، طرح بازنگری بافت تاریخی گرگان پیشنهاد شد. هرچند هنوز این طرح در مرحله بررسی قرار دارد و به صورت کامل اجرایی نشده است. اطلاعی ندارم که در این طرح هدف کوچک‌سازی بافت گرگان باشد یا خیر اما نکته قابل تأمل این است که آینده بافت تاریخی گرگان باید بر اساس یک برنامه جامع و علمی پیش برود. اگر بتوانیم این بافت را به‌طور اصولی بازسازی و احیا کنیم، نه تنها به حفظ هویت تاریخی و فرهنگی شهر کمک کرده‌ایم، بلکه می‌توانیم این بافت را به یک جاذبه گردشگری و اقتصادی تبدیل کنیم. در آینده، بافت تاریخی گرگان باید به مکانی تبدیل شود که هم ارزش‌های تاریخی آن حفظ شود و هم مردم بتوانند از زندگی در این محیط بهره‌مند شوند. ما باید به این نکته توجه کنیم که بافت‌های تاریخی از نظر فرهنگی و معماری نه تنها گنجینه‌ای از گذشته‌اند، بلکه می‌توانند در بازسازی و احیای هویت شهری و توسعه پایدار شهرها نقش مهمی ایفا کنند. امیدوارم که مسئولین و مردم این موضوع را درک کنند و همکاری لازم برای حفظ این گنجینه‌ها را داشته باشند.

بافت تاریخی گرگان شامل مجموعه‌ای از بازمانده‌های شهر استرآباد است. استرآباد قَصَبه‌ای بود متشکل از چندین روستا و خود بخشی از شهر بزرگ جرجان بوده است. آنچه امروزه از آن به عنوان بافت قدیم گرگان یاد می‌شود مجموعه ارزشمندی است از معابر، مساجد، آب‌ انبارها، قنات و خانه‌هایی که برخی متعلق به اواخر دوره قاجار و برخی مربوط به دوره پهلوی اول هستند.

بافت قدیم گرگان محیطی به وسعت ۱۶۲ هکتار (در برخی منابع ۱۵۶ هکتار) است که وسیع‌ترین بافت تاریخی در شمال کشور و سومین بافت باارزش و دارای سبک معماری پس از اصفهان و یزد است. بافت قدیم گرگان در سال ۱۳۱۰ در فهرست میراث ملی ایران ثبت شد.