«فرومد» فراتر از تاریخ

خبرگزاری مهر، هانی رستگاران؛ فریومد یا همان فرومد از مهم‌ترین پایگاه‌های شیعه در دوره ایلخانی و مرکز نهضت سربداران از جمله مناطق تاریخی ایران است که بررسی جغرافیای تاریخی آن و شناخت ابعاد تاریخی‌، سیاسی‌، فرهنگی و اجتماعی آن، خواننده را به شناخت دقیق‌تر تاریخ این سرزمین پرآشوب رهنمون خواهد شد. اگر این نکته را مدنظر داشته باشیم که مسجد جامع فرومد به‌عنوان یکی از بناهای شاخص معماری ایرانی‌، در بستر فرهنگی دوره خوارزمشاهی پی افکنده شده و در خراسان پرآشوب ایلخانی سر برافراشته و علم سربداران را استوار نگاه داشته است، اهمیت روستای فرومد صدچندان خواهد شد.

روستای فرومد، طبق تقسیمات جدید کشوری‌، جز میامی استان سمنان است‌. این منطقه درگذشته، در زمره ایالت قومس نبوده و عموماً در کتب و مسالک‌، آن را جز ولایت جوین و بیهق محسوب کرده‌اند این روستا که مرکز دهستان فرومد است‌، در ١٨٠ کیلومتری شرق شاهرود در مسیر جاده شاهرود به سبزوار، شمال شرقی عباس‌آباد و شمال غربی مزینان در دامنه غربی کوه‌های جغتای (ارتفاعات میندر) جای گرفته است‌.

تاریخ فرومد

حمدالله مستوفی در باب فرومد چنین می‌نویسد: جوین ولایتی است که پیش‌ازاین در داخل تومان بیهق بوده است و اکنون مفرد است و قصبه فریومد آنجا است‌. در کتاب تاریخ بیهق که در قرن هشتم هجری قمری نوشته‌شده است‌، فریومد را به ولایت بیهق منسوب داشته‌اند. بیهقی در ادامه دهستان‌های اطراف بیهق (سبزوار) را چنین معرفی می‌کند: اعلی الرستاق، ربع قصبه سبزوار، ربع طبس‌، ربع زمیج‌، ربع خواشرویان، ربع خسروگرد، ربع باشتین‌، ربع دیوره، ربع گاه، ربع مزینان، ربع فریومد، ربع پاکوه.»

در کتاب سه سفرنامه هرات، مرو و مشهد چنین آمده است‌: «فریومد، آخر ده ولایت شاهرود و بسطام است‌. قدری از فرومد گذشته‌، داخل ولایت جوین می‌شود. از فرومد تا میندر، هشت مایل و نیم است‌.»

سکونتگاه فرومد اگرچه در دشت‌های کوهپایه‌ای البرز قرارگرفته ولی به سبب دوری نسبی از مناطق کوهستانی البرز، تحت تأثیر اقلیم کویری منطقه جنوبی خود قرار دارد. همین امر سبب پایین بودن مقدار بارش سالیانه در منطقه و خشکی نسبی آن است‌. به همین جهت‌، ساکنان تاریخی منطقه با احداث قنوات و کاریزهای بسیار سعی در آبادانی منطقه مسکونی خویش و توسعه اقتصاد خود بر مبنای کشاورزی شده‌اند.

فرومد یا فریومد از قدیم‌الایام بخشی از خراسان بزرگ محسوب می‌شده است‌. بعد از تشکیل حکومت پارت‌ها در ایران فریومد نیز جزئی از سرزمین پارت گردید. پارت‌ها از شعب آریایی‌» پارتی «هستند و در مشرق بحر خزر زندگی می‌کرده‌اند. امپراتوری اشکانی که از خراسان پدیدار گشت و تا مرزوبوم و یونان رفت و موجب اتصال شرق و غرب گردید، توسط همین اقدام پارتی تشکیل شد.

فرومد در کلام نویسندگان

اکثر نویسندگانی که درباره ایران قبل از اسلام تحقیق کرده‌اند، این منطقه را هم جزئی از سرزمین حکومتی اشکانیان دانسته‌اند. ”اعتمادالسلطنه‌” به نقل از ژرژرلنسن می‌نویسد: «مملکت پارت عبارت است از خراسان حالیه که امتداد آن از سر دره خوار تا هریرود بوده است‌؛ بنابراین سمنان و دامغان و شاهرود و بسطام و سبزوار و نیشابور و مشهد و ترشیز و سایر بلاد خراسان (ازجمله فریومد) هم داخل مملکت پارت بوده است و سطح مملکت مزبور مساوی است با ایرلند و باویر»

حسن پیرنیا نیز در کتاب خود سرزمین پارت را خراسان کنونی دانسته است و اضافه می‌کند: «داریوش اول در کتیبه‌های بیستون و تخت جمشید و نقش رستم آن را پرتو نامیده است سرزمین پارت از جنوب شرقی دریای گرگان، صفحه باریکی به‌طرف شرق امتداد دارد و این منطقه از طرف شمال و جنوب بین کویرها و بیابان‌های لم‌یزرع واقع است‌. پارت قدیم شامل ولایات کنونی دامغان، شاهرود جوین‌، سبزوار، نیشابور است‌» و بلنیتسکی نویسنده کتاب ”خراسان و ماورالنهر” نیز پارت را از ولایات تابع حکومت هخامنشیان به شمار آورده است‌.

کریستن سن هنگامی‌که درباره آتشکده دوران ساسانی توضیح می‌دهد، آتشکده آذر برزین مهر را که از آن کشاورزان بوده است‌. در کوه‌های ریوند می‌داند. اگرچه به اعتقاد جکسن مکان این آتشکده در قریه مهر بوده است که در سر راه خراسان به یک‌فاصله از میان دشت و سبزوار قرار دارد. به‌هرحال این مرکز مذهبی دوره ساسانی را در هرکجا بدانیم نزدیکی فریومد به یکی از مراکز عمده مذهبی دولت ساسانی‌، بیانگر موقعیت این ناحیه در زمان ساسانیان است‌. این منطقه در زمان ساسانیان جزئی از ولایت ابرشهر یا نیشابور بوده است‌.

فرومد قبل از اسلام

این منطقه قبل از اسلام بخشی از خراسان بوده است و پیشینه تاریخی آن به زمان اشکانیان و پارتیان و قبل از آن می‌رسد. بنا بر آنچه از نوشته نویسندگان قدیم برمی‌آید سرزمین پارت همان خراسان کنونی بوده که تقریباً از دامغان فعلی شروع و به هویرود منتهی می‌گشته است و شامل ولایات دامغان، شاهرود، جوین‌، سبزوار، نیشابور، بجنورد، درگز، اسفراین‌، جام باخزر، خواف، ترشیز و تربت‌حیدریه بوده است‌.

پارت، یکی از ایالت‌های وابسته به امپراتوری هخامنشی بوده و کوروش، یشتاسب‌، پدر داریوش را به فرمانروایی این ایالت برگزیده بود. پس از وی پسرش داریوش جانشین او شد و طبق بند ششم سنگ نبشته بیستون سرزمین پارت یکی از نواحی پادشاهی هخامنشی بوده است‌. پارتیان در سپاه خشایارشاه در جنگ با یونانیان شرکت داشتند و در زمان لشکرکشی اسکندر به ایران نیز سربازان پارتی در زمره سپاهیان داریوش سوم درنبرد گوگل می‌جنگیدند.

پس از پیروزی اسکندر در ایران او بسیاری از برجستگان ایرانی را که هیربدان (رئیس آتشگاه‌ها) می‌خواندند، کشت‌، دژهایشان را خراب کرد و همه گنج‌های پادشاهان ایران را برداشت‌. آنچه توانست به یونان برد و آنچه نتوانست‌، در ایرانشهر (نیشابور) در زمین‌ها، بیابان‌ها، کوه‌ها و جایگاه‌های محکم دفن کرد و گنج‌ها ساخت و طلسم‌ها کرد که دست کسی بدان نرسد.

بنابراین این منطقه مانند سایر نواحی خراسان و ایران در زمان اسکندر جولانگاه مقدونیان قرار گرفت‌. در دوره پادشاهی اسکندر این منطقه همانند اسفراین و نیشابور در تصرف سلوکیان بوده است‌. اما به گفته پیگولوسکایا توسعه‌طلبی‌های اسکندر و فرمانروایی سلوکیان در شرق مدتی دراز ادامه نیافت از (٢٥٠ قبل از میلاد مسیح) سرزمین پارت دستخوش شورش گردید و استقلال یافت‌. بعد از شورش‌های مختلف در ایران بر ضد سلوکیان این دولت ضعیف شد، شکست سلوکوس دوم از سلت‌ها در آنقره راه را برای اشک باز کرد که آندروگوراس را راند استان پارت را متصرف شد.

ولایت خراسان

پس از آن دولت اشکانیان در خراسان تشکیل گردید. اشک اول سلسله اشکانی را به سال (٢٥٠قبل از میلاد مسیح) تشکیل داد و در آساک در ولایت استوئین یا آستوئن یا استائنه تاج‌گذاری کرد. آتشکده‌ی آذربرزین مهر که محل آن در کوه راوند (ریوند در شمال غربی نیشابور و نزدیک فریومد) بود نیز در این زمان ساخته شد تا ساکنان زرتشتی ایران را که گروه قابل‌توجهی بودند و در مبارزه‌ی ضد یونانی سوابقی داشتند دلجویی کرده باشند. دولت اشکانی را سرانجام اردشیر پسر بابک که براردوان آخرین پادشاه اشکانی که خروج کرد و بر تمام ایران دست‌یافت منقرض کرد و دولت اشکانی پس از ٤٧٠ سال فرمان روایی به سال ٢٢٤ یا ٢٢٦ میلادی برافتاد.

پس از تشکیل دولت ساسانی‌، خراسان و ازجمله ابرشهر و منطقه فریومد از ولایات شرقی این دولت به شمار می‌آمدند که ابر شهر روستاهای مهمی داشت ازجمله: ارغیجان، اسپراین‌، جوین و بیهق و نظایر آن که مارکوارت و ابن رسته نیز در این زمان جوین را که نزدیک منطقه فریومد است از رستاق‌های ابرشهر دانسته‌اند. ازجمله حوادث مهمی که در دوره ساسانیان در نواحی اسفراین و نیشابور اتفاق افتاده برکناری قباد از پادشاهی و فراروی از طریق ابرشهر است‌. در سال ۳۰ هجری قمری در زمان عثمان بن عفان، یزدگرد سوم آخرین پادشاه ساسانی از مسلمانان شکست خورد و به خراسان گریخت و به مرو آمد.

برخی تاریخ‌نگاران معتقدند که یزدگرد بعد از شکست به مرو آمد و در آنجا به دست آسیابانی کشته شد. یزدگرد که از شدت خستگی خوابش برده بود او را با میله آسیا کشت و جامه‌هایش را بیرون آورد و جسدش را به رودخانه افکند و بدین ترتیب حکومت ساسانیان با مرگ وی پایان پذیرفت‌.

یکی از مهم‌ترین حوادث تاریخ ایران را باید ظهور دین اسلام و ورود مسلمانان به ایران دانست‌. دینوری می‌گوید بعد از انقراض پارسیان این حادثه مبداً تاریخ جدید ایرانیان شد. بلاذری فتح خراسان را در سال ٣٠ هجری می‌داند که به دست عبداﷲ بن عامربن کریز در زمان خلافت عثمان اتفاق افتاده است‌.

*روزنامه‌نگار و کارشناس میراث فرهنگی