آثار هنری نباید در ایران مرمت شود

گفته می‌شود موزه هنرهای معاصر تهران یکی از مهم‌ترین مجموعه‌های هنر مدرن آسیا را در اختیار دارد. با این حال، طی سال‌های گذشته بارها خبرهایی مبنی بر آسیب رسیدن به گنجینه موزه و نگهداری غیراصولی آثار منتشر شده است و کارشناسان نسبت به نحوه نگهداری از این آثار اخطار داده‌اند. شرایط نگهداری از آثار موزه باید چگونه باشد؟

در ایجاد شرایط فیزیکی مناسب برای نگهداری از آثار هنری، درجه و دمای حرارت و رطوبت متعادل مهم است؛ به‌گونه‌ای‌که دمای حرارت ۱۹ تا ۲۴ درجه سانتیگراد برای این آثار مناسب است. نکته مهم این است که شرایط آب‌وهوایی نباید خیلی متغیر باشد که با توجه به شرایط آب‌وهوای تهران، به‌ویژه در زیرزمین موزه، این تعادل تا حد زیادی وجود دارد و جای نگرانی نیست.

مساله اینجاست که اثر هنری مشابه هر موجود زنده به‌مرور فرسوده می‌شود و بعد از مدتی اگر در درجه دمای خوبی هم نگهداری شود، به طور طبیعی به مرمت نیاز پیدا می‌کند. درحقیقت رنگ‌دانه‌ها و پارچه‌های آثار هنری از ضریب دوام متفاوتی دربرابر دما و رطوبت برخوردارند و طبیعی است که در بلندمدت پارچه که تحت فشار چهارچوب و رنگی که سفت شده است، کمی کشیده یا شل شود. در نتیجه باوجود سفت شدن و ثابت ماندن رنگ، تَرَک‌هایی روی آن به وجود می‌آید که نیازمند مرمت خواهد بود.

این مرمت باید در کجا و تحت چه شرایطی انجام شود؟

تاکید می‌کنم که اثر هنری هنرمندان جهانی تحت هیچ شرایطی نباید در ایران مرمت شود؛ چون مرمت نوعی مداخله در اثر هنری است و تمام لحظات انجام آن باید به صورت تصویری ثبت و مستندنگاری شود. مرمت باید توسط فردی مجرب و مجاز انجام گیرد و ثبت مراحل انجام آن برای این است که مشخص شود مرمتگر تا چه حد در اثر هنری مداخله کرده است.

اگر استانداردهای جهانی مرمت اثر هنری رعایت نشود، چه خواهد شد؟

اگر مرمت سرخود و توسط فردی غیرمسوول انجام شود، قیمت اثر به‌شدت افت می‌کند. زمانی که در موزه هنرهای معاصر بودم اگر قصد مرمت یک اثر را داشتیم، از فرصت «امانت‌سپاری» استفاده می‌کردیم؛ به‌گونه‌ای که آن اثر را به موزه‌های بسیار معتبر دنیا می‌فرستادیم تا مرمت شود. این موزه‌ها نه تنها متخصصان بسیار خوبی برای مرمت اثر هنری یا کنترل نگهداری آن دارند، بلکه ثبت و گزارش مرمت اثر توسط آنها مورد تایید بنیادهای هنرمندان است.

اگر روزی به فرض محال قصد فروش تابلوی مرمت‌شده را داشته باشیم، خریدارها از موزه گزارش تصویری مرمت اثر را مطالبه می‌کنند تا شرایط اثر را بررسی کنند. حال اگر مشخص شود که آن اثر در تهران توسط متخصصانی که مورد شناسایی و تایید جهانی نیستند مرمت شده، اثر افت قیمت پیدا خواهد کرد.

ولی اگر مشخص شود که اثر مثلا توسط متخصصان موزه پیکاسوی پاریس مرمت شده است، چون آن موزه متخصصان مرمت مورد تایید جهانی دارد، افت قیمت اتفاق نمی‌افتد. گاهی مرمت اثر هنری تحت نظر بنیاد آن هنرمند صورت می‌گیرد که درست‌ترین حالت است. این بنیادها مسوولیت دارند که آثار هنرمند را مرمت ‌کنند و حین کار گزارشی تهیه می‌کنند که مشخص می‌کند اثر در چه قسمت‌ها و تا چه حد مورد مرمت قرار گرفته است؛ تحت این شرایط تغییری در ارزش مادی و معنوی اثر صورت نمی‌گیرد.

در ایران رشته مرمت آثار هنری داریم؟

خیر، در ایران رشته مرمت آثار هنری را نداریم، بلکه رشته مرمت آثار و بناهای تاریخی را داریم.

در پی حواشی نمایش آثار پیکاسو، اعلام کردند که مرمتی در کار نبوده و صرفا قصد بهبودسازی آثار را داشته‌اند، ولی به گفته خود آنها این بهبودسازی شامل زدودن گرد و خاک و از بین بردن چین و چروک اثر بوده است. آیا واقعا این موارد شامل مرمت نمی‌شود؟

بهبودسازی صرفا می‌تواند در حد باد گرفتن روی تابلو برای از بین بردن گرد و خاک باشد و تابلو به هیچ عنوان نباید لمس شود. چین‌و‌چروک پارچه تابلو هم همان‌طور که پیش‌تر اشاره کردم، یک امر طبیعی است. به خاطر دارم زمانی که در موزه هنرهای معاصر تهران بودم، از طرف کارشناسان بین‌المللی به من توصیه شد که برای از بین بردن چروک پارچه و خطوطی که در اثر آن ایجاد شده، اثر را به یک موزه تراز اول دنیا بفرستم.

فراموش نکنیم که این موزه‌ها، مرمت آثار را به صورت رایگان و با کمال میل انجام می‌دهند؛ زیرا آثار هنرمندی مانند پیکاسو صرفا به لحاظ مادی به ما تعلق دارد و مالکیت معنوی آن متعلق به کل جهان است و میراث بشری به شمار می‌رود.

جایگاه مجموعه‌ای که از پیکاسو داریم، در دنیا چیست؟

بسیار ارزشمند است. کمتر موزه‌ای در دنیا این تعداد اثر از پیکاسو دارد، احتمالا فقط ۵ یا ۶ موزه در دنیا این تعداد اثر از پیکاسو داشته باشد. این جایگاه حتی با مهم‌ترین موزه‌های غرب امکان رقابت دارد؛ چراکه تنها سه موزه پیکاسو در پاریس، بارسلون و مالاگا تعداد زیادی اثر از پیکاسو دارند و موزه‌های معدودی مثل موما، متروپلیتن و گوگنهایم در نیویورک و موزه لودویک کلن و تیت لندن. سایر موزه‌ها اثر کمتری از پیکاسو دارند. با این حال موزه هنرهای معاصر تهران از سایر هنرمندان مطرح دنیا تک اثر دارد، مثلا از کلود مونه، پل گوگن و جکسون پولاک فقط یک اثر دارد یا از ویلم دکونینگ دو اثر داشت که الآن فقط یکی از آنها موجود است.