به گزارش خبرگزاری مهر آلودگی هوا یکی از چالش‌های عمده زیست‌محیطی در جهان معاصر است. به گواه شواهد موجود و بررسی‌های صورت‌گرفته، این چالش تأثیرات منفی زیادی بر سلامت انسان‌ها و محیط‌زیست دارد. این معضل جهانی به دلیل افزایش فعالیت‌های صنعتی، استفاده گسترده از سوخت‌های فسیلی و کاهش پوشش گیاهی شدت یافته است. همچنین، آلودگی هوا یکی از چالش‌های اساسی کلان‌شهرهای ایران از جمله تهران، اصفهان و مشهد است. پیامدهای این معضل شامل اثرات جدی بر سلامت عمومی، کاهش کیفیت زندگی و هزینه‌های اقتصادی سنگین است. تجربه کشورهای موفق مانند مکزیکوسیتی نشان می‌دهد که با اجرای برنامه‌های جامع می‌توان اثرات آلودگی هوا را کاهش داد. بدین ترتیب در این گزارش سعی داریم به آمارهای حوزه آلودگی در ایران پرداخته و با بهره‌گیری از تجربیات مکزیکوسیتی به عنوان یکی از شهرهای موفق جهان در مهار این معضل پیشنهادهای سیاستی ارائه کنیم.

آلودگی هوا در ایران به روایت آمار

بر اساس گزارش بانک جهانی، ۶۰ درصد آلودگی هوای شهرهای ایران به تردد خودروها، ۱۸ درصد به سوخت کارخانه‌ها و ۱۲ درصد به سوخت نیروگاه‌های برق مربوط می‌شود. کامیون‌های دیزلی کهنه، تعداد زیاد موتورسیکلت و خودروهای فرسوده، استفاده از بنزین غیراستاندارد و سوزاندن مازوت، عواملی هستند که نقش اصلی را در آلودگی هوای شهرهای ایران ایفا می‌کنند. آمارها بیانگر آن است که خودروهای فرسوده ۲۵ برابر بیشتر از خودروهای یورو ۲ آلودگی تولید می‌کنند و جالب‌تر آن که؛ حدود ۴۵ درصد از خودروهای کشور فرسوده و ازرده‌خارج هستند. همچنین طبق آمار، موتورسیکلت‌ها بیش از ۴ برابر خودروها آلایندگی دارند. بیش از ۹۰ درصد موتورسیکلت‌ها کاربراتوری و ۸۶ درصد آن‌ها فرسوده هستند. ۲۱۹ شرکت در ایران موتورسیکلت تولید می‌کند که اکثر آن‌ها بنزینی و غیراستاندارد هستند. بر اساس گزارش وزارت بهداشت بیش از نیمی از جمعیت کشور در معرض آلودگی هوا قرار دارند و خسارت اقتصادی آلودگی هوا در ایران سالانه به ۷ میلیارد دلار می‌رسد. فقط در شهر تهران سالانه بیش از ۶ هزار نفر به علت آلودگی هوا جان خود را از دست می‌دهند و خسارت اقتصادی این پدیده در تهران بالغ بر ۲.۳ میلیارد دلار است. وزارت بهداشت، بیماری‌های منتسب به آلودگی هوا را در ۵۷ شهر طی سال گذشته مورد بررسی قرار داده و نتایج این بررسی بیان می‌کند که میزان مرگ‌های منتسب به آلودگی هوا ۳۰ هزار و ۶۹۲ نفر در سال ۱۴۰۲ است. سهم پایتخت از مرگ‌های منتسب به آلودگی هوا طی سال گذشته ۶ هزار ۹۳۹ نفر است. همچنین سهم ذرات معلق کمتر از ۲.۵ میکرون از میزان مرگ‌ومیر کشور ۱۲.۶ درصد است. میزان مرگ‌های منتسب به ذرات معلق کمتر از ۲.۵ میکرون در شهرهای «ماهشهر»، «تهران»، «مشهد»، «اصفهان» و «اراک» از میانگین کشوری بیشتر است. لازم به ذکر است که بر اساس گزارش سازمان حفاظت محیط‌زیست ایران، میزان ذرات معلق در بسیاری از کلان‌شهرهای ایران فراتر از حد استانداردهای بین‌المللی است (PM2.5/PM10). بنابراین آمارها بیانگر وضعیت نامناسب آلودگی در ایران و ضررهای هنگفتی متوجه کشور کرده است که افزایش خودروهای فرسوده، مصرف سوخت‌های آلاینده در نیروگاه‌ها و خودروها و نبود زیرساخت‌های مناسب برای حمل‌ونقل عمومی از دلایل اصلی آلودگی هوا به شمار می‌روند. بر همین اساس در ادامه مطالب به راهکارهای یکی از شهرهای موفق جهان در مهار آلودگی خواهیم پرداخت.

چگونه آلوده‌ترین شهر جهان، آسمانش را آبی کرد؟

مکزیکوسیتی به‌عنوان یکی از موفق‌ترین شهرهای دنیا در مقابله با آلودگی هوا شناخته می‌شود. سال ۱۹۹۲ سازمان ملل این شهر را به‌عنوان آلوده‌ترین شهر جهان معرفی کرد. مشهور بود که در این شهر به‌خاطر آلودگی هوا پرنده‌ها در هنگام پرواز می‌مردند و روی زمین می‌افتادند. در سال ۱۹۹۰، ۳۳۰ روز شاخص آلاینده‌ها در این شهر بالاتر از حد استاندارد بود. امروز اما با اجرای برنامه‌های منسجم مقابله با آلودگی، دیگر نام این شهر حتی در میان ۱۰ شهر اول آلوده جهان به چشم نمی‌خورد. کیفیت نامطلوب سوخت و خودروهای فرسوده یکی از مهم‌ترین دلایل آلودگی هوای مکزیکوسیتی بود. دولت مکزیک با سرمایه ۳/۹ میلیارد دلار پالایشگاه‌هایی برای تولید سوخت مناسب (با میزان گوگرد پایین) راه‌اندازی کرد. اصلاح کیفیت بنزین را می‌توان مهم‌ترین سیاست دولت مکزیک در مهار آلودگی هوای مکزیکوسیتی دانست. مقام‌های شهری با الگوگرفتن از اتوبوس‌رانی سریع در پایتخت کلمبیا، نوعی سیستم اتوبوس‌رانی به نام «متروباس» راه انداختند که علاوه بر افزایش حجم مسافران در اتوبوس، آلودگی بسیار کمتری دارد. در این طرح اتوبوس‌های فرسوده و کوچک با سرمایه‌گذاری سریع با اتوبوس‌های جدید با حجم مسافر بیشتر تعویض شدند. کارخانه‌های و مراکز صنعتی مجبور شدند که حومه شهر را ترک کنند و به مناطق دورتر بروند. با پرداخت وام خودروها و تاکسی‌های فرسوده با روالی منظم تعویض شدند. متروی مکزیکوسیتی خیلی سریع با کمک الزامی همه بخش‌ها راه‌اندازی شد که حالا ۱۲ خط دارد. با سهولت استفاده از وسایل حمل‌ونقل عمومی مردم تشویق شدند تا کمتر از خودروهای شخصی استفاده کنند. ۵ میلیون خودرویی که در آن روزها در شهر تردد می‌کردند، بر اساس قانون یک روز در هفته در خانه‌ها و پارکینگ‌ها ماندند. مقام‌های دولتی در سال‌های گذشته هم در تلاش برای جایگزینی اتوبوس‌های هیبریدی بوده‌اند. شهروندان مکزیکوسیتی در سال ۱۹۹۹ تنها ۸ روز هوای سالم تنفس کردند. شمار روزهای پاک در این کلان‌شهر ۲۰ میلیونی در سال ۲۰۱۲ اما به ۲۳۷ رسید. مهم‌تر از اتخاذ و اجرای این سیاست و برنامه‌ها، این است که مقام‌های دولت مکزیک راهکارهای کاهش استفاده از خودروهای شخصی، بهبود کیفیت خودروها، گسترش سیستم نقلیه عمومی، اصلاح کیفیت بنزین را منسجم و سریع پیاده کرده‌اند. اجرای این سیاست‌ها منجر به کاهش قابل‌توجه آلودگی هوا در مکزیکوسیتی شد، به‌طوری‌که تعداد روزهای هوای پاک از ۸ روز در سال به حدود ۲۵۰ روز افزایش یافت. باتوجه‌به برنامه‌ها و اقداماتی که دولت مکزیک به‌منظور کاهش آلودگی هوای مکزیکوسیتی به انجام رساند، چند پیشنهاد سیاستی که می‌تواند آلودگی هوای اذیت‌کننده کلان‌شهرهای ایران را کاهش دهد، ارائه می‌گردد.

پیشنهادهای سیاستی

مورد اول، اجرای محدودیت‌های تردد خودروها است. به عبارتی معرفی برنامه‌های مشابه "Hoy No Circula" در ایران که بر اساس شماره پلاک خودروها محدودیت‌های تردد ایجاد کند. برای نظارت و اعمال این محدودیت‌ها قراردادن دوربین‌های نظارت در بزرگراه‌های کلان‌شهرها طی فواصل کوتاه و تعیین صرفاً یک لاین برای خودروهای تک‌سرنشین انجام گرفت. مورد دوم، توسعه و بهبود حمل‌ونقل عمومی است که تجربه کشورهایی نظیر مکزیک نشان می‌دهد؛ این مورد بسیار در راستای کاهش آلودگی هوا عمل خواهد کرد. گسترش شبکه مترو و اتوبوس‌های سریع‌السیر (BRT) با استفاده از وسایل نقلیه برقی یا هیبریدی و ارائه یارانه برای استفاده از حمل‌ونقل عمومی به‌منظور کاهش جذابیت خودروهای شخصی از مواردی است که می‌تواند به توسعه و بهبود حمل‌ونقل عمومی کمک کند. در نهایت مورد سوم هم به بازرسی و نگهداری خودروها مربوط است. اجرای برنامه‌های منظم معاینه فنی خودروها برای اطمینان از کاهش انتشار آلاینده‌ها و ایجاد مشوق‌های مالی برای تعویض خودروهای قدیمی با خودروهای پاک از راه‌حل‌هایی است که ساختار دولت می‌تواند برای کاهش آلودگی هوا به کار گیرد. همچنین موارد دیگری همچون اصلاح کیفیت، نصب حسگرهای هوشمند برای پایش آلودگی هوا و ارائه اطلاعات به شهروندان، بهره‌گیری از فناوری‌های جدید برای کاهش آلاینده‌های صنعتی و بازنگری و تقویت قوانین مرتبط با کنترل آلودگی هوا و افزایش جرایم برای متخلفان از جمله راهکارهای تبدیل بحران آلایندگی مکزیکوسیتی به پاک‌ترین شهر جهان بود که لازمه توجه دارد.

اجرای یک برنامه جامع و چندبعدی، مشابه برنامه ProAire در مکزیکوسیتی، می‌تواند به کاهش قابل‌توجه آلودگی هوا درایران منجر شود. موفقیت این برنامه نیازمند همکاری همه‌جانبه دولت، بخش خصوصی و شهروندان است. سرمایه‌گذاری در حمل‌ونقل عمومی، بهبود کیفیت سوخت و آموزش عمومی می‌تواند تأثیرات مثبت بلندمدتی بر سلامت و کیفیت زندگی مردم ایران داشته باشد. البته یادآوری این نکته هم ضروری است که دولت در اتخاذ سیاست‌های مقابله با آلودگی هوا باید به ترتیب و اولویت اجرای برنامه‌ها توجه ویژه داشته باشد. برای نمونه، پیش از اعمال محدودیت‌های تردد یا افزایش جریمه‌ها، ضروری است که زیرساخت‌های حمل‌ونقل عمومی به میزان کافی توسعه یابد. تجربه نشان داده است که اگر جایگزین‌های مناسب و کارآمدی برای خودروهای شخصی فراهم نشود، شهروندان حتی باوجود جریمه‌های سنگین، همچنان از خودروهای شخصی استفاده خواهند کرد؛ بنابراین، گسترش سیستم حمل‌ونقل عمومی و افزایش تعداد وسایل نقلیه عمومی متناسب با جمعیت هر کلان‌شهر، باید در صدر اولویت‌ها قرار گیرد. چنین ترتیبی می‌تواند مشارکت عمومی را افزایش داده و اثربخشی سیاست‌های آلودگی هوا را بهبود بخشد.

نویسنده: حامد سلیمانی - پژوهشگر اقتصادی