کاظم کوکرم در گفتگو با خبرنگار مهر، به تشریح جنبه نجومی لحظه تحویل سال نو هجری شمسی ۱۴۰۴ پرداخت و گفت: امسال تحویل سال در ساعت ۱۲:۳۱:۳۰ ظهر روز ۳۰ اسفندماه رخ خواهد داد. در این لحظه از نظر نجومی مرکز قرص خورشید دقیقاً روی نقطه اعتدالی بهاری و خط استوای سماوی قرار می‌گیرد و به نقطه اعتدال بهاری می‌رسد.

سخنگوی کمیته انجمن نجوم آماتوری ایران ایرانیان در توضیح بیشتر افزود: ایرانیان باستان رسیدن خورشید به نقطه اعتدال بهاری را جشن می‌گرفتند؛ در واقع نقطه‌ای که خورشید با عبور از آن از نیم کره جنوبی آسمان به نیمکره شمالی وارد و از آن پس طول روزها از شب‌ها در نیمکره شمالی زمین طولانی‌تر می‌شود. آن‌ها همین رویداد نجومی را مبدا تقویم خود قرار داده و جشن می‌گرفتند. در این روز به دلیل واقع شدن خورشید بر روی استوای سماوی، طول شب و روز در سراسر کره زمین یکسان می‌شود.

پدیده نجومی لحظه تحویل سال در نقطه قطب شمال و جنوب

کوکرم توضیح داد: در لحظه تحویل سال، اگر روی نقطه‌ای از خط استوای زمین باشیم که در لحظه ظهر حقیقی باشد، در آن لحظه خورشید درست بالای سر ناظر قرار می‌گیرد و هیچ سایه‌ای دیده نخواهد شد. همچنین، در این لحظه، خورشید دقیقاً بین قطب شمال و قطب جنوب آسمان قرار می‌گیرد و طول روز و شب تقریباً برابر می‌شود. به این ترتیب اگر در لحظه تحویل سال در نقطه قطب شمال یا نقطه قطب جنوب باشیم، در این صورت می‌بینیم که نصف قرص خورشید زیر افق و نیمه دیگرش بالای افق دیده می‌شود.

تاریخچه تقویم هجری شمسی؛ از قاجار تا امروز

سخنگوی انجمن نجوم آماتوری ایران با اشاره به اینکه تقویم هجری شمسی ایرانیان با طبیعت همگام شده است، به ویژگی‌های این تقویم اشاره کرد و افزود: نخستین بار که ردی از تقویم هجری شمسی در تاریخ پیدا می‌کنیم، مربوط به سال ۱۲۶۵ شمسی است و امسال ۱۳۸ سال از پیدایش آن می‌گذرد. تقویم هجری شمسی در ابتدا و در دوران قاجاریه به صورت برجی بود و اسامی ماه‌هایش عربی بود: حَمَل، ثَور، جَوزا، سَرَطان، اَسَد، سُنبُله، میزان، عَقرب، قَوس، جَدْی، دَلو و حوت ۱۲ ماهی بودند که در تقویم هجری شمسی برجی استفاده می‌شد. ریشه این اسامی به تقویم جلالی بر می‌گردد که خیام و خازنی و دانشمندان عصر سلجوقی ابداع کرده بودند.

تفاوت تقویم هجری شمسی و تقویم جلالی

وی ادامه داد: برخلاف آنچه بیشتر مردم امروزه تصور می‌کنند که تقویم هجری شمسی در واقع همان تقویم جلالی است، اما واقعیت این است که تفاوت‌های بنیادی بین این دو تقویم وجود دارد؛ از جمله مبدأ دو تقویم که مبدا تقویم جلالی به تخت نشستن جلال‌الدین ملکشاه سلجوقی است و حدود ۹۴۶ سال از آن گذشته است در حالی که مبدا تقویم هجری شمسی، نوروز سال هجرت پیامبر اکرم (ص) از مکه به مدینه است و اکنون هزار و چهارصد و چهارمین نوروزی را جشن می‌گیریم که از نوروز هجرت پیامبر (۲) از مکه به مدینه گذشته است.

کبیسه‌های پنج‌ساله؛ راز دقت تقویم هجری شمسی

کوکرم ضمن اشاره به تفاوت اسامی ماه‌ها و طول‌ماه‌ها در تقویم هجری شمسی نسبت به تقویم جلالی افزود: شیوه استخراج سال‌های کبیسه ۵ ساله در تقویم هجری شمسی نیز با تقویم جلالی تفاوت‌هایی دارد. امسال (سال ۱۴۰۳) هم سال کبیسه است و برخلاف تصور عمومی، سال کبیسه همیشه هر چهار سال یک‌بار اتفاق نمی‌افتد و گاهی اوقات یک دوره ۵ ساله باید بگذرد تا کبیسه اعلام شود. زیرا طول سال شمسی حقیقی، دقیقاً ۳۶۵ روز و ۶ ساعت نیست. اگر اینگونه بود کار استخراج تقویم خیلی راحت بود و هر ۴ سال، چهار تا شش ساعت را با هم جمع می‌بستیم و اسفند ۳۰ روزه و سال کبیسه می‌شد. اما واقعیت این است که طول سال شمسی به طور میانگین در یک دوره ۱۰۰ ساله، می‌شود ۷۸۹۸۲۱۲۴، ۳۶۵ روز که این یعنی طول سال کمی کمتر از ۳۶۵،۲۵ صدم روز است. اگر بخواهیم این عدد را ساده‌اش کنیم، متوسط طول سال شمسی حقیقی در یک دوره ۱۰۰ ساله، حدود ۳۶۵ روز و ۵ ساعت و ۴۸ دقیقه و ۴۶ ثانیه می‌شود و این یعنی تا آن ۶ ساعت، نزدیک به ۱۱ دقیقه کم دارد.

دقت تقویم هجری شمسی و اهمیت کبیسه‌گیری

وی در ادامه خاطرنشان کرد: ما اگر در استخراج تقویم این دقایق جامانده را حساب نکنیم، بعد از یک دوره زمانی خواهیم دید که انطباق تقویم با طبیعت بهم می‌خورد. یعنی مثلاً ممکن است در شرایط دهم اسفند باشیم ولی ببینیم درخت‌ها و گل‌ها شکوفه کرده‌اند و شرایط شبیه یکم فروردین شده است و طبیعت از تقویم گویی جلو زده است. چنانکه در تقویم میلادی به علت اشکال در کبیسه گیری این اتفاق افتاده است و کشیش‌ها در قرن شانزدهم متوجه جا ماندن تقویم میلادی ژولینی شدند. در حوالی سال ۱۵۸۲ پاپ گریگوری سیزدهم فرمان اصلاح تقویم را داد. به این ترتیب که فردای چهارم اکتبر ۱۵۸۲ به جای اینکه پنجم اکتبر اعلام شود، پانزدهم اکتبر ۱۵۸۲ اعلام شد. پس از آن هم در شیوه کبیسه‌گیری تقویم میلادی اصلاحاتی انجام شد و از آن پس تقویم میلادی ژولینی جای خود را به تقویم میلادی گریگوری داد.

تقویم هجری شمسی؛ دقیق‌ترین نظام گاهشماری جهان

کوکرم افزود: تقویم هجری شمسی ما با در نظر گرفتن کبیسه‌های پنج‌ساله در دوره‌های ۳۳، ۲۹ و ۳۷ ساله دقیق‌ترین نظام گاه‌شماری جهان از منظر انطباق با طبیعت است. این تقویم نه‌تنها بر اساس موقعیت دقیق کره زمین در گردش به دور خورشید استخراج می‌شود، بلکه ریشه‌های تاریخی و نجومی عمیقی دارد.

تقویم هجری شمسی ابداع چه کسی است؟

وی یادآور شد: تقویم هجری شمسی ما ابداع منجم دوران قاجار به نام حاج میرزا عبدالغفار نجم‌الدوله اصفهانی است. او ضمن تطبیق تقویم جلالی با مبدأ تقویم هجری قمری، تقویم هجری شمسی برجی را استخراج کرد که بعد از دوران حیاتش، حوالی سال ۱۲۸۴ هجری شمسی در اداره گمرکات ایران به کار گرفته شد. این تقویم پس از پیروزی جنبش مشروطه از سال ۱۲۸۷ به‌عنوان تقویم رسمی کشور مورد استفاده قرار گرفت.

تغییرات تقویم هجری شمسی در دوره پهلوی اول

سخنگوی انجمن نجوم آماتوری ایران همچنین به تغییرات تقویم هجری شمسی در دوره پهلوی اول اشاره کرد و گفت: در ۱۱ فروردین سال ۱۳۰۴، مجلس شورای ملی قانون تبدیل بروج به ماه‌های شمسی را تصویب کرد و به این ترتیب، ۱۲ ماه تقویم شمسی یعنی ماه‌هایی مانند فروردین، اردیبهشت، خرداد و … جایگزین ماه‌هایی با اسامی عربی مانند حمل، ثور و جوزا و… در تقویم هجری شمسی برجی شدند. اسامی این ماه‌ها ریشه در باورهای کهن ایرانیان دارند و در نامگذاری آنها از ایزدان و امشاسپندان زرتشتی الهام گرفته‌اند. برای مثال، فروردین از ریشه «فره‌وشی» به معنای روان‌های پاک و تیر از ریشه «تیشتر» گرفته شده است.

کبیسه ۵ ساله در سال ۱۴۰۸ رخ می‌دهد

کوکرم در ادامه به موضوع کبیسه‌های پنج‌ساله در تقویم هجری شمسی اشاره کرد و توضیح داد: بنابرین ما تقویمی داریم که معمولاً هر ۴ سال یکبار ماه اسفندش ۳۰ روزه و سال کبیسه اعلام می‌شود. گاهی هم ۵ سال می‌گذرد و سال کبیسه اعلام می‌شود. برای مثال، سال ۱۳۶۶ و ۱۳۷۰ شمسی کبیسه بود، ولی کبیسه بعد از سال ۱۳۷۰ برخلاف انتظار که ۱۳۷۴ باید می‌شد به سال ۱۳۷۵ انتقال یافت و ما سال ۱۳۷۵ یک کبیسه پنجساله را تجربه کردیم. در ادامه سال‌های ۱۳۷۹، ۱۳۸۳، ۱۳۸۷، ۱۳۹۱، ۱۳۹۵، ۱۳۹۹ و سال ۱۴۰۳ هم کبیسه اعلام شد.

سخنگوی انجمن نجوم آماتوری ایران تصریح کرد: اکنون شاید انتظار داشته باشید سال ۱۴۰۷ کبیسه اعلام شود اما این در حالی است که سال ۱۴۰۷، سال سی و دوم یک دوره سی و سه‌ساله است و سال سی و سوم این دوره یعنی سال ۱۴۰۸ به‌عنوان کبیسه اعلام خواهد شد. پس سال کبیسه بعدی یک کبیسه ۵ ساله است و در سال ۱۴۰۸ رخ خواهد بود. سال اول این دوره سال ۱۳۷۵ بود و سال آخرش سال ۱۴۰۸ می‌شود. این نوع کبیسه‌گیری باعث می‌شود تقویم هجری شمسی با طبیعت هماهنگ بماند و اختلافی ایجاد نشود.

هماهنگی تقویم هجری شمسی با طبیعت

وی در پایان ضمن بیان این مطلب که دقت تقویم هجری شمسی به حدی است که هر سال در اول فروردین، شرایط طبیعی و آب و هوایی تقریباً مشابهی در کشور حاکم می‌شود، گفت: دقیق بودن تقویم هجری شمسی را در زندگی روزمره این‌طور تجربه می‌کنیم که طبق برنامه زمانی هر سال در روزهای مشخصی، مثلاً از هفته اول اردیبهشت می‌توانیم کولرها را آماده استفاده کنیم یا برای آماده‌سازی سیستم گرمایش در پاییز، طبق تقویم می‌توانیم برنامه‌ریزی کنیم.

دانش پیشرفته ایرانیان در حوزه نجوم و گاهشماری

سخنگوی انجمن نجوم آماتوری ایران افزود: هر سال حال و هوای ۱۰ روز اول فروردین را که می‌بینیم یکسان تکرار می‌شود و این هماهنگی بین تقویم و طبیعت، نشان‌دهنده دانش پیشرفته ایرانیان در حوزه نجوم و گاهشماری است. تقویم هجری شمسی نه‌تنها یک ابزار زمان‌سنجی، بلکه بخشی از هویت ملی، فرهنگی و علمی ماست و لازم است در شناخت و آموزش ظرافت‌های محاسباتی آن بیشتر بکوشیم.