به گزارش خبرنگار مهر، رشد جمعیت انسانی روز به روز افزایش می‌یابد و چالش‌های مهمی برای تولیدات کشاورزی ایجاد می‌کند. امروزه امنیت غذایی یکی از نگرانی‌های اصلی جمعیت رو به رشد جهان است. حسین شیرزاد، تحلیلگر کشاورزی توسعه در یادداشتی اختصاصی برای مهر نوشت، نزدیک به ۸۷۰ میلیون نفر از سوءتغذیه رنج می‌برند. اکثر آنها در کشورهای در حال توسعه آفریقا، آسیا و آمریکای جنوبی زندگی می‌کنند؛ علاوه بر این، تغییرات آب و هوایی و زوال محیطی در حال حاضر زمین‌های کشاورزی موجود را کاهش می‌دهد و چالش‌های بیشتری را برای پر کردن تقاضای فزاینده غذا ایجاد می‌کند.

ضرورت حرکت به سمت غذای اصلاح شده ژنتیکی

استفاده از بیوتکنولوژی مدرن از جمله تکنیک‌های اصلاح ژنتیکی، به عنوان راهی برای کاهش ردپای محیطی، با بهبود کیفیت غذا و افزایش بهره‌وری پیشنهاد شده است. غذای اصلاح شده ژنتیکی (GMF) به معنای هر غذایی است که حاوی یا مشتق شده از یک ارگانیسم دستکاری شده ژنتیکی باشد. اکثر محصولات بیوتکنولوژی موجود در بازار جهانی به طور ژنتیکی دستکاری شده‌اند تا یکی از این ویژگی‌های اساسی را بیان کنند؛ مقاومت در برابر حشرات یا ویروس‌ها، تحمل به علف کش‌های خاص و کیفیت افزایش یافته از نظر تغذیه.

در سال ۲۰۱۹، بیست و چهارمین سال تجاری سازی محصولات بیوتکنولوژی، ۱۹۰.۴ میلیون هکتار از محصولات بیوتکنولوژیک توسط ۱۷ میلیون کشاورز در ۲۹ کشور کاشته شد. از کاشت اولیه ۱.۷ میلیون هکتار در سال ۱۹۹۶ که اولین محصول بیوتکنولوژی تجاری شد، کاشت سال ۲۰۱۹ نشان دهنده افزایش ۱۱۲ برابری است؛ بنابراین، محصولات بیوتکنولوژی به عنوان سریع‌ترین فناوری زراعی پذیرفته شده در تاریخ کشاورزی مدرن در نظر گرفته می‌شوند. تولیدکنندگان عمده محصولات تراریخته شامل ایالات متحده آمریکا، آرژانتین، کانادا و چین هستند. در ایالات متحده، حدود ۸۰ درصد ذرت، پنبه و سویا از انواع بیوتکنولوژیک هستند. تا کنون چندین موضوع ایمنی برای رهاسازی یا تجاری سازی محصولات دستکاری شده ژنتیکی مانند مسائل ایمنی برای سلامت انسان، تجزیه و تحلیل سمی بودن، تجزیه و تحلیل حساسیت‌زایی و ارزیابی ایمنی زیستی غذاهای اصلاح شده ژنتیکی در نظر گرفته شده است.

ترویج سواد ژنتیکی در خصوص تراریخته‌ها

عموم مردم باید اطلاعات کافی و درک درستی از اصول ژنتیک داشته باشند تا بتوانند انتخاب‌های پایداری داشته باشند.

اساس انجام تحقیقات علمی در هر رشته‌ای، آشکار ساختن حقایق ناشناخته برای بشر است. برای سیاست‌گذاران بسیار مهم است که قوانین را از دیدگاهی مبتنی بر حقیقت تهیه کنند. کلمه GMO (جانداران اصلاح شده ژنتیکی) با مفاهیم منفی بسیاری همراه بوده است. از قضا، اگرچه نگرش‌های منفی نسبت به GMOها ابراز می‌شود، آگاهی عمومی بسیار کمی در مورد این موضوع وجود دارد. با ظهور رسانه‌های اجتماعی، اطلاعات تأیید نشده با سرعت نگران‌کننده‌ای منتشر می‌شود. دورانی که مردم برای کسب اطلاعات به رسانه‌های اصلی متکی بودند، گذشته است. در این عصر مردم دائماً توسط جریان‌های اطلاعاتی بمباران می‌شوند که برخی از آنها صحت ندارند.

متأسفانه افراد بسیار کمی اطلاعات دریافتی خود را فیلتر کرده و صحت آن را تأیید می‌کنند. انتشار اطلاعات نادرست و راه اندازی کمپین‌های ضد GMO با حمایت توده‌های مردم برای گروه‌های لابی‌گر ضد GMO آسان است. این زنگ خطری برای جامعه علمی است تا علم را به مصرف کننده (کاربر اطلاعات) برساند.

مردم باید در مورد مسائل مربوط به مهندسی ژنتیک و سایر فناوری‌های مرتبط به درستی آموزش ببینند. تحقیقات نشان داده است که گفتمان‌های طرفدار GMO معمولاً مبتنی بر علم هستند و با حقایق حاصل از مطالعات انجام شده پشتیبانی می‌شوند، در حالی که گفتمان ضد GMO عمدتاً غیرعلمی و احساساتی است. تا به امروز، پذیرش محصولات تراریخته در مقیاس بزرگ تنها به دو صفت با اثرات مختلف محیطی و سلامتی انسان محدود شده است؛ تحمل علف‌کش و مقاومت به حشرات.

محصولات تراریخته جدید و نسخه‌های ویرایش شده ژنی با ویژگی‌های مختلف مانند مقاومت به خشکی، احتمالاً اثرات زیست محیطی و سلامت انسان متفاوتی خواهند داشت؛ بنابراین، بهبود مقررات و مدیریت مقاومت، ایجاد انگیزه برای توسعه و تجاری‌سازی صفات جدید که با اهداف اجتماعی و رفاه انسان همسو هستند و جمع‌آوری اطلاعات جامع‌تر و دقیق‌تر زیست‌محیطی، به ویژه در مورد تنوع زیستی، برای هدایت نوآوری‌های کشاورزی به سمت پایداری و پایداری بیشتر حیاتی است و امکان ارزیابی دقیق اثرات آنها را فراهم می‌کند.

محصولات اصلاح شده ژنتیکی چیست؟

برای قرن‌ها، کشاورزان از تکنیک‌های اصلاحی انتخابی برای اولویت‌بندی محصولات در حال رشد با ویژگی‌های مطلوب‌تر مانند مقاومت در برابر بیماری‌ها، استفاده کرده‌اند. در دهه ۱۹۷۰، دانشمندان راه‌های جدیدی را برای تقویت مستقیم این ویژگی‌ها با تغییر ماده ژنتیکی گیاه ابداع کردند.

ارگانیسم‌های اصلاح شده ژنتیکی(GMOs) گیاهان، حیوانات و میکروارگانیسم‌هایی هستند که ژن‌های آنها با کمک فناوری تغییر یافته است. ارگانیسم‌های اصلاح شده ژنتیکی یا GMOها به گیاهان، حیوانات یا سایر موجودات زنده اطلاق می‌شود که تحت نوعی اصلاح ژنتیکی تولید شده توسط مهندسی ژنتیک یا فناوری تراریخته قرار گرفته‌اند. معروف‌ترین نمونه‌هایی از کاربردهای GMO عبارتند از تغییرات ژنتیکی در محصولات برای بهبود عملکرد، کیفیت، جنبه‌های تغذیه‌ای یا مقاومت در برابر بیماری‌ها و آفات (مثلاً برنج اصلاح شده برای تولید بتاکاروتن)، تغییرات ژنتیکی در میکروارگانیسم‌ها برای ایجاد مواد شیمیایی مورد نظر برای اهداف دارویی یا انرژی (مانند انسولین، اتانول، بیودیزل) و یا تغییرات ژنتیکی در حیوانات برای تقویت صفات خاص (تولید شیر، مقاومت در برابر بیماری) یا تولید بافت‌ها و اندام‌های پیوندی، فناوری‌های اصلاح ژن DNA را از یک گونه می‌گیرند و آن را به گونه‌ای دیگر وارد می‌کنند.

متداول‌ترین ویژگی‌هایی که دانشمندان در محصولات دستکاری شده ژنتیکی اعمال می‌کنند عبارتند از تحمل علف کش‌های کشنده علف‌های هرز و مقاومت در برابر حشرات و ویروس‌ها، همچنین می‌توان از این تکنیک‌ها برای توسعه گیاهانی استفاده کرد که قادر به مقابله با خشکسالی، گرما و سایر اثرات تشدیدکننده تغییرات آب و هوایی هستند. رایج‌ترین محصولات تراریخته، محصولات مقاوم به علف‌کش (HT) هستند، پس از آن محصولات مقاوم به حشرات (IR) و محصولات حاوی دو صفت ترکیبی (به اصطلاح محصولات با صفت انباشته) قرار دارند.

تاریخچه مختصر پذیرش جهانی محصولات اصلاح شده ژنتیکی

در سال ۱۹۹۴ در ایالات متحده، پس از سال‌ها آزمایش، طبق گزارش سازمان غذا و دارو این کشور (FDA) یک گوجه فرنگی تراریخته اولین غذای دستکاری شده ژنتیکی در جهان بود که در مغازه‌ها فروخته شد. نیویورک تایمز در آن زمان گزارش داد که این گوجه فرنگی از نظر ژنتیکی تغییر یافته است تا مدت طولانی‌تری ماندگار باشد و در عین حال برای چیدن و حمل و نقل سفت بماند.

در واقع تاریخچه محصولات تراریخته در کشاورزی با گوجه فرنگی Flavr Savr™ آغاز شد، گوجه فرنگی اولین محصول تراریخته برای مصرف انسان در سال ۱۹۹۴ بود که توسط اداره غذا و دارو ایالات متحده تأیید شد.

بعداً در سال ۱۹۹۵ مکزیک و کانادا از این گوجه فرنگی تراریخته برای مصرف استفاده کردند. دو سال بعد، کشاورزان شروع به کشت محصولات دستکاری شده ژنتیکی در سراسر ایالات متحده کردند. یک نمونه ذرت، پنبه و سایر محصولات «راند آپ آماده» است. این گیاهان توسط شرکت شیمیایی مونسانتو که توسط بایر در سال ۲۰۱۸ خریداری شد برای مقاومت بیشتر در برابر علف‌کش Roundup توسعه داده شدند.

ژنی مقاوم به گلایفوسیت – علف کش مورد استفاده در راندآپ – از نوعی باکتری گرفته شد و در این محصولات قرار گرفت. این به نوبه خود به کشاورزان اجازه داد تا از علف کش برای از بین بردن علف‌های هرز بدون از بین بردن محصولاتشان استفاده کنند. در سال‌های اخیر، دانشمندان روش‌های مختلفی را برای تغییر DNA ابداع کرده‌اند. یکی از روش‌های رایج Crispr/Cas9 است - فناوری ویرایش ژن که می‌تواند کد ژنتیکی را بدون نیاز به معرفی صفات از گونه‌های دیگر تغییر دهد.

دانشمندان درگیر در این کشف جایزه نوبل سال ۲۰۲۰ را دریافت کردند. به بیانی ساده این روش شبیه استفاده از یک جفت قیچی برای جدا کردن یک ژن و انتقال آن به جای دیگری در همان گیاه است که از نیاز به ترکیب DNA از گونه‌های دیگر جلوگیری می‌کند، به این ترتیب GMOs ساخته می‌شود. به عنوان مثال، از این فناوری می‌توان برای حذف ژنی استفاده کرد که باعث می‌شود گیاه کمتر بتواند با خشکسالی مقابله کند. یک مطالعه در سال ۲۰۱۶ در مورد امکانات Crispr برای گیاهان، این فناوری را در مقایسه با روش‌های دیگر نسبتاً ساده، ارزان و همه کاره توصیف کرد. تاکنون، دانشمندان مطالعاتی را در مورد توانایی این روش برای تغییر ساختار ژنتیکی طیف وسیعی از محصولات، از برنج و گوجه فرنگی گرفته تا پرتقال و ذرت انجام داده‌اند. با این حال، این آزمایش‌ها در مراحل اولیه توسعه هستند و کارشناسان می‌گویند قبل از اینکه به طور گسترده و تجاری در دسترس قرار گیرند، تحقیقات بیشتری لازم است.

امروزه بسیاری از کشورها شروع به استفاده از محصولات تراریخته کرده‌اند و طبق گزارشات (ISAAA) در سال ۲۰۱۹، در مجموع ۷۱ کشور محصولات تراریخته را پذیرفتند که در این میان ۲۹ کشور به طور مستقیم انواع مختلف محصولات تراریخته از جمله غلات، سبزیجات، دانه‌های روغنی، میوه‌ها و گل‌ها را کشت می‌کردند و بقیه کشورها مواد غذایی تراریخته را وارد کردند. بیشتر محصولات زراعی تراریخته برای تحمل علف‌کش‌ها و مقاومت به حشرات اصلاح ژنتیکی شده‌اند، با این حال، چندین محصول نیز برای ارتقای کیفیت‌شان به عنوان مثال، تغییر رنگ گل، کیفیت مواد مغذی اصلاح شده، ماندگاری طولانی‌تر و… اصلاح شده‌اند.