شما فارسی حرف می‌زنید؟

به گزارش ایران اکونومیست، عسکر بهرامی، پژوهشگر در مدخلی در مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی درباره این ایران‌شناس نوشته است: روزِن[۱]، فریدریش (۳۰ اوت ۱۸۵۶ م/ ۸ شهریور ۱۲۳۵ ش)، سیاست‌مدار و خاورشناس آلمانی و نویسندۀ آثار متعددی در زمینه‌های تاریخ ایران، و زبان و ادبیات فارسی.
فریدریش در لایپزیگ به دنیا آمد. پدرش، گئورگ روزن (ه‍ م)، که دکترای فلسفه داشت، سال‌ها به‌عنوان مأمور سیاسی در کشورهای مختلف به سر برده، و پژوهش‌هایی منتشر کرده بود. دوران کودکی فریدریش، به‌سبب مأموریت پدر، در شهر بیت‌المقدس گذشت. فریدریش در آنجا زبان عربی و نیز انگلیسی را ــ که زبان مادرش بود ــ به‌خوبی آموخت و با دیگر زبان‌های شرقی چون فارسی و اردو نیز آشنا شد. او هم راه پدرش را پی‌گرفت و در کنار فعالیت‌های سیاسی، به مطالعه دربارۀ کشورهای شرقی نیز پرداخت (سحاب، ۳۰۲؛ عقیقی، ۲/ ۷۴۹؛ نفیسی، ۲۸؛ لیتمان، ۳۹۱-۳۹۲). عموی او، فریدریش آوگوست روزن، نیز خاورشناس و استاد دانشگاه لندن بود ( فرهنگ ... ، ۴/ ۳۸۹).
فریدریش با گذراندن تحصیلات مقدماتی، به دانشگاه رفت و در رشتۀ تعلیم‌وتربیت، درجۀ دکتری گرفت (نفیسی، همانجا) و برای تکمیل دانش خود در زبان‌های جدید شرقی ــ به‌ویژه فارسی ــ در برلین، لایپزیگ، گوتینگن و پاریس به تحصیل پرداخت. او از ۱۸۸۷ م، در مدرسۀ زبان‌های شرقی [۲]برلین مربی زبان هندوستانی یـا اردو شد ( فـرهنگ، همانجا؛ عقیقـی، نفیسی، همانجاها؛ روزن، «ایران[۳] ... »، ۵؛ لیتمان، ۳۹۳)؛ اما ۳ سال بعد، یعنی در ۱۸۹۰ م، به استخدام وزارت خارجۀ آلمان درآمد و به‌عنوان کنسول بیروت، راهی لبنان شد (بدوی، ۱۶۹؛ عقیقی، لیتمان، همان‌جاها). او از ۱۸۹۱ م، به مدت ۱۰ سال در ایران مأموریت داشت و نخست، عضو سفارت آلمان در تهران، و سپس، نایب‌کنسول بوشهر، و سرانجام هم وزیرمختار کشورش در ایران بود (شفا، ۱/۱۰۲؛ عقیقی، نفیسی، لیتمان، همانجاها)؛ در این دوره، چنان زبان فارسی گفتاری و نوشتاری را آموخت که گاه به فارسی شعر هم می‌سرود (شفا، همانجا).
روزن در سال ۱۸۹۸ م، نخستین کنسولگری آلمان را در بغداد تأسیس کرد (عقیقی، نفیسی، لیتمان، همانجاها) و یک سال بعد هم کنسول بیت‌المقدس شد (عقیقی، لیتمان، همانجاها). او در سال‌های بعد، به مقام ریاست ادارۀ سیاسی وزارت امور خارجۀ آلمان، و سپس هم وزارت امور خارجه رسید؛ اما دیری نگذشت که از کارهای سیاسی کناره گرفت و باقی عمرش را یکسره به فعالیت‌های علمی و ادبی پرداخت (بدوی، ۱۷۰؛ فرهنگ، ۴/۳۹۰؛ نفیسی، ۲۸- ۲۹؛ لیتمان، ۳۹۵-۳۹۶). او چندین سال ریاست انجمن خاورشناسی آلمان [۴]را بر عهده داشت و سرانجام، در ۱۹۳۵ م/ ۱۳۱۴ ش، در سفر به چین دچار حادثه‌ شد و چند روز بعد، در ۲۷ نوامبر/ ۵ آذر همان سال در ۷۹ سالگی درگذشت (بدوی، همانجا؛ نفیسی ۲۹؛ لیتمان، ۳۹۶).
روزن هرچند در ایران مأموریت سیاسی داشت، توجهش بیش از هر چیز، به تاریخ و فرهنگ ایران بود، و در بیشتر آثارش به ایرانیان و زبان و ادبیات این کشور می‌پرداخت؛ البته، اندکی هم به اردو توجه می‌کرد. او دربارۀ مسائل سیاسی، تنها گزارشی کوتاه نوشت که در کتاب «آلمان، حال و آینده[۵]» (۱۹۲۵ م) به چـاپ رسید (همـو، ۳۹۷؛ نیـز نک‍ : فـرهنگ، همانجا). او حتـی در سخنرانی‌ای که در ۱۱ ژانویۀ ۱۹۲۲، در مجمع انجمن خاورشناسی آلمان در برلین، با عنوان «تأثیر جریان‌های فکری بر تاریخ سیاسی ایـران» ایـراد کرده، بیشتر بـه مسائل فکـری پرداختـه است (نک‍ : «تأثیر[۶] ... »، ۱۰۱، حاشیه).
نخستین نوشتۀ روزن دربارۀ ایران، گزارش اولین سفرش به ایران از خلیج‌ فارس تا دریای خزر بود که در ۱۸۹۰ م منتشر شد (فرهنگ، روزن، «ایران»، همانجاها). او در همین سال، کتاب دیگری منتشر کرد که از مشهورترین آثار او ست. وی این اثر را با عنـوان «شما فارسی حرف می‌زنید؟[۷]»، و بـا هدف آموزش زبان فارسی به آلمانی‌زبانان نوشت که در ۱۸۹۸ م نسخۀ انگلیسی [۸]آن هم منتشر شد (شفا، ۱/۳۷۱؛ لیتمان، ۳۹۳؛ شاخت، ۵۱۶-۵۱۷). روزن بعدها ایـن کتاب را بازنگری، و به‌روز کرد. در چاپ سوم و بازنگری‌شدۀ متن آلمانی (۱۹۲۵ م)، پس از اشاراتی دربارۀ نگارش و تلفظ واژه‌های فارسی، چکیدۀ دستورزبان فارسی، فهرستی از واژه‌هـای پربسامد به تفکیک موضوعی و شماری جمله و گفت‌وگو آمده است. در ادامه هم ۹ داستان یا حکایت کوتاه، به‌عنوان نمونه‌هایی از ادبیات عامیانۀ نو (ازجمله از خاطرات ناصرالدین‌ شاه)، همچنین دو صحنه از نمایشنامه‌ای کمدی به قلم میرزا ملکم خان ــ کـه همگی بـه فـارسی و آلمانی‌انـد ــ درج شده است (نک‍ : همو، ۵۱۶-۵۱۸).
فریدریش روزن همچنین کتاب پدرش، یعنی «مبانی زبانی فارسی[۹]» (برلین، ۱۸۴۳ م) را که شامل صرف و نحو و حکایات فارسی با ترجمۀ آنها به لاتینی است، ویرایش، و به همراه حواشی لازم، در ۱۹۱۵ م چاپ کرد (فیلیپ، ۲۶۵؛ نفیسی، ۲۸؛ لیتمان، ۳۹۷).
اما مهم‌ترین پژوهش‌های روزن که برایش شهرت زیادی به ارمغان آورد، دربارۀ عمر خیام و آثار او بود. او در ۱۹۰۹ م/ ۱۲۸۸ ش، مجموعه‌ای از رباعیات خیام را به آلمانی برگرداند و در سالهای بعد، به اصلاح و تکمیل آن پرداخت. ویراست دوم این اثر شامل افزوده‌هایی، ازجمله مقدمه‌ای دربارۀ زندگی و شعر خیام، در ۱۹۲۰ م منتشر شد (شفا، ۱/۴۰۲، ۴۲۰؛ فرهنگ، همانجا). استقبال مجامع علمی از این ترجمه باعث شد که روزن برگردانی انگلیسی از رباعیات را نیز فراهم آورد. ترجمۀ انگلیسی رباعیات نخست در ۱۹۲۸ م، و سپس با اصلاحاتی، در ۱۹۳۰ م در لندن منتشر شد. او در ایـن کتاب، برگردان ۱۵۲ رباعی خیـام را ــ که در انتساب آنها به خیام اطمینان بیشتری داشت ــ به همراه شرحی دربارۀ زندگی و جهان‌بینی خیام و نیز گزارشی از ترجمه‌ها و پژوهش‌های انجام‌شده دربارۀ خیام و رباعیات او آورده است (نک‍ : کریستن‌سن، ۵۷؛ شفا، ۱/۴۲۰؛ نیز حوسنی، ۱۱۱۲؛ عقیقی، ۲/ ۷۴۹؛ اُکستُبی، ۱۳۰).
او همچنین مجموعه‌ای از داستان‌های فارسی را فراهم آورد و به همراه واژه‌نامه، در ۱۹۱۵ م/۱۲۹۴ ش به چاپ رساند (عقیقی، ۲/۷۵۰)، و کتابی هم با عنوان «هاروت و ماروت» (۱۹۲۵ م) نوشت که در آن بـه زبانهای مختلف فارسی، عربی، ترکی، اردو و حتی سومالیایی، روایتهای این داستان را نقل، و بررسی کرده است (منتسل، ۹۷۲؛ نیز نک‍ : جمال‌زاده، ۸).
از دیگر آثار مهم روزن که در ۱۹۲۵ م منتشر شد، کتاب «ایران در کلمه و تصویر» است که گزارشی نسبتاً جامع از ایران، و مباحثی چون جغرافیا و تاریخ این سرزمین، و نیز معرفی زبان و ادبیات، ادیان، علوم، اقتصاد، حکومت و سیاست خارجی ایران در دورۀ قاجار را در بر دارد (شفا، ۱/۴۳۵؛ دیتس، ۵۳؛ بدوی، ۱۷۱؛ لیتمان، همانجا).

مآخذ

بدوی، عبدالرحمان، فرهنگ کامل خاورشناسان، ترجمۀ شکرالله خاکرند، قم، ۱۳۷۵ ش؛ جمال‌زاده، محمدعلی، «هاروت و ماروت و صدراعظم آلمان»، کاوه، ۱۳۵۰‍ ش، شم‍ ۴۰؛ سحاب، ابوالقاسم، فرهنگ خاورشناسان، تهران، ۱۳۵۶ ش؛ شفا، شجاع‌الدین، جهان ایران‌شناسی، تهران، ۱۳۴۸ ش؛ عقیقی، نجیب، المستشرقون، قاهره، ۱۹۶۵ م؛ فرهنگ خاورشناسان، به کوشش پرویز مشکین‌نژاد، تهران، ۱۳۸۸ ش؛ نفیسی، سعید، «فردریک روزن»، مهر، تهران، ۱۳۱۵ ش، س ۴، شم‍ ۱؛ نیز:

Christensen, A., «Rosen, Friedrich: The Quatrains of ˒Omar-i Khayyām», Orientalistische Literaturzeitung, Leipzig, ۱۹۳۱; Diez, E., «Rosen, Friedrich: Persien in Wort und Bild», ibid., ۱۹۲۷; Hüssni, N., «Rubaʿījāt-î Ḥakīm ʿOmar Haijām bā muqaddime-î ...», ibid; Littmann, E., «Friedrich Rosen», ZDMG, vol. XIV; Menzel, Th., «Rosen, Friedrich: Harut und Marut ...», Orientalistische Literaturzeitung, Leipzig, ۱۹۲۷; Oxtoby, W. G., Ancient Iran and Zoroastrianism in Festschriften, Shiraz, ۱۹۷۳; Philipp, K., «Elementa Persica by Georg Rosen ... », Die Welt des Islams, Berlin, ۱۹۱۶, vol. III; Rosen, F., «Der Einfluss geistiger Strömungen auf die politische Geschichte Persiens», ZDMG, vol. LXXVI; id., Persien in Wort und Bild, Berlin etc., ۱۹۲۵; Schacht, J., «Rosen, Friedrich: Shumā Fārsī härf mizänīd ?», Orientalistische Literaturzeitung, Leipzig, ۱۹۲۶.