آمارهای رسمی از افزایش بی‌سابقه مصرف بنزین در نوروز ۱۴۰۴ خبر می‌دهد؛ رقمی که در اوج به ۱۶۴ میلیون لیتر در روز رسید و میانگین روزانه آن از مرز ۱۳۰ میلیون لیتر عبور کرد. اما بخش پایین‌دستی صنعت نفت با تکیه بر ذخایر استراتژیک و مدیریت منابع، توانست این حجم از تقاضا را پاسخ دهد.

این رقم حتی از ظرفیت بسیاری از غول‌های نفتی جهان نیز فراتر است. برای مثال شرکت اکسان‌موبیل آمریکا با ۲۰ هزار جایگاه سوخت، روزانه ۱۲۰ میلیون لیتر بنزین توزیع می‌کند (منبع: گزارش سالانه ۲۰۲۳) یا شرکت شِل با زیرساخت‌های پیشرفته، حداکثر ۱۵۰ میلیون لیتر در روز عرضه دارد.

تاب‌آوری و عملکرد بخش‌های تولید و توزیع فرآورده در شرایط تحریم و افزایش ناگهانی تقاضا در ایام تعطیلات نوروزی قابل تقدیر است؛ اما این موفقیت‌ها نباید مانع از دیدن چالش‌های پیش ‌رو شود. شرکت پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی ایران با وجود فرسودگی زیرساخت‌ها، نه‌تنها از شرکت‌های خارجی پیشی گرفته، بلکه ثبات عرضه را در شرایط بحران حفظ کرده است که بدون تردید این موفقیت را باید مرهون تلاش کارکنان صنعت نفت در بخش‌های عملیاتی و خصوصا بخش‌های پایین‌دستی دانست. ب

ه‌گزارش شرکت پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی و به قلم مهندس حسین صفایی در این ایام ویژه، در هیچ گوشه‌ای از پهنای این مملکت وسیع گزارشی ناظر بر مشکل تامین و توزیع فرآورده‌های نفتی به‌سطح عمومی نیامد. اما درعین حال باید دانست که استمرار این وضعیت با فشار مضاعفی که بر نیروی کار و تاسیسات و تجهیزات وارد می‌آورد، ناممکن است.

در هیچ وضعیتی نمی‌توان استلزام نوسازی زیرساخت‌های توزیع و انبارش سوخت را انکار کرد. جالب این‌که این میزان رکوردشکنی در بخش بنزین بوده و رسالت توزیع روزانه بالغ بر ۱۲۰ میلیون لیتر نفت‌گاز و سایر فرآورده‌ها نیز به قوت خود باقی بوده و بر این حجم توزیع افزوده می‌شود.

بر اساس دیدگاه «هربرت سایمون» (برنده نوبل اقتصاد)، سازمان‌های موفق در شرایط بحران از ویژگی «انعطاف‌پذیری سازمانی» برخوردارند. شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی ایران نیز با وجود تحریم‌های بین‌المللی، فرسودگی زیرساخت‌ها، افزایش ناگهانی تقاضای مصرف و سایر عوامل غیرقابل پیش‌بینی، می‌تواند نمونه‌ای عملی از «سازگاری پویا» در سیستم‌های پیچیده باشد.

مصرف بی‌رویه زنگ خطری برای امنیت انرژی است. همچنین متوسط مصرف سوخت خودروهای بنزینی در ایران حدود ۴۰ درصد بیشتر از استانداردهای جهانی است. علاوه‌بر این، بالا رفتن سن بخش پالایشی، سیستم تولید و متعاقبا توزیع را آسیب‌پذیر کرده است. تحریم‌ها و کمبود سرمایه‌گذاری نیز نوسازی را دشوارتر ساخته است.

مطالعات «موسسه تحقیقات انرژی دانشگاه تهران» هشدار می‌دهد که در صورت تداوم این روند، ایران تا سال ۱۴۱۰ با کسری ۴۰ درصدی بنزین مواجه خواهد شد. درعین حال تجربه جهانی فراروی ماست.

ترکیه با اجرای برنامه‌ای جامع موفق شده است مصرف سوخت خود را ۲۵ درصد کاهش دهد. ما نیازمند «برنامه‌ای جامع و فرابخشی» هستیم تا هم‌زمان با حفظ ثبات عرضه، از هدررفت منابع جلوگیری کنیم. ادامه روند فعلی نه‌تنها «ذخایر انرژی» را به‌خطر می‌اندازد، بلکه می‌تواند به بحران‌های عمیق‌تر اقتصادی و اجتماعی دامن بزند.

همچنین مصادیق زیادی از این مولفه‌ها وجود دارد که همگان از آن آگاه هستند. نباید فراموش کرد که موفقیت امروز، تضمینی برای فردا نیست. علوم جدید به ما آموخته که مدیریت اثربخش، پاسخگویی به‌تغییرات است نه کنترل آن‌ها؛ بنابراین بخش پایین‌دستی صنعت نفت ما اگرچه در شرایط فعلی تاب‌آوری خود را ثابت کرده، اما برای تداوم موفقیت‌ها نیازمند اقدام‌های اساسی دیگری است.

نوسازی زیرساخت‌ها با رویکرد پیش‌بینی و آینده‌نگری مصارف در مواقع بحرانی و انجام تحولات در سیاست‌های ترکیبی از جمله حوزه فنی، فرهنگ‌سازی و نقش حاکمیتی می‌تواند بسیار مهم باشد.

اقدام‌های اخیر این صنعت در استقرار «حکمرانی داده‌محور» در مدیریت انرژی نیز حائز اهمیت فراوانی است. پر واضح است که آینده انرژی ایران در گرو گذار از مدیریت بحران به‌حکمرانی پیشگیرانه است.

موفقیت امروز در توزیع سوخت که با از خودگذشتگی کارکنان عملیاتی شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی و مشقت فراوان حاصل شد، اگرچه قابل تقدیر و شایسته قدردانی است، اما در صورت تداوم روند برداشت افسارگسیخته بنزین، بدون برنامه‌ریزی و راهبرد مشخص برای مدیریت و بهینه کردن مصرف و تراز مثبت انرژی می‌تواند به فاجعه غیرقابل جبران برای کشور تبدیل شود.