به گزارش خبرگزاری مهر، صنعت نانو در ایران با سرعتی چشمگیر در حال رشد است، اما همه حوزه‌ها سهم یکسانی از این رشد ندارند. در حالی که بخش عمران و ساختمان با ۱۱۴ شرکت فعال و بیش از صد هزار میلیارد ریال فروش در صدر ایستاده، برخی حوزه‌ها هنوز در آغاز مسیر توسعه‌اند. این گزارش با تحلیل دقیق داده‌های فروش، صادرات و تعداد شرکت‌ها در پایان سال ۱۴۰۲، تصویری شفاف از وضعیت فعلی و آینده بازار نانو در کشور ترسیم می‌کند.

نقشه بازار نانوی ایران؛ کدام حوزه‌ها بیشترین فروش و صادرات را دارند؟

نمودار ارائه شده به خوبی نشان می‌دهد که این شرکت‌ها در کدام زمینه‌ها فعال هستند و وضعیت فروش و صادرات آن‌ها به چه شکلی است. چند حوزه‌ای که صادرات بالایی دارند، شامل عمران و ساختمان، نفت و پتروشیمی و مواد شیمیایی و نانومواد و اپتیک و الکترونیک هستند که سهم قابل توجهی از بازارهای بین‌المللی را به خود اختصاص داده‌اند. در مقابل، خودرو و حمل‌ونقل، کالای خانگی و خدمات علی‌رغم فروش داخلی خوب، از نظر صادرات عملکرد ضعیف‌تری داشته‌اند. در ادامه به بررسی این حوزه‌ها می‌پردازیم:

حوزه عمران و ساختمان

با ۱۱۴ شرکت فعال، حوزه عمران و ساختمان بزرگترین بخش از نظر تعداد شرکت‌های فعال در صنعت نانو در ایران است. این تراکم بالا باعث شده تا حجم فروش در این بخش به بیش از صد هزار میلیارد ریال برسد. همچنین، این حوزه بیشترین میزان صادرات را نیز دارد که نشان‌دهنده مزیت رقابتی این بخش در بازارهای بین‌المللی است. حضور گسترده نانو مواد در مصالح ساختمانی، رنگ‌ها، پوشش‌ها و بتن‌های تقویت‌شده، نقش مهمی در این موفقیت دارد. رقابت بالا بین شرکت‌ها در این حوزه باعث افزایش کیفیت محصولات و همچنین نوآوری‌های مکرر در تکنولوژی نانو شده است.

حوزه خدمات

اگرچه خدمات با ۶۱ شرکت فعال دومین حوزه از نظر تعداد شرکت‌هاست، اما حجم فروش و صادرات آن بسیار ناچیز است. این نمودار نشان می‌دهد که کسب‌وکارهای فعال در بخش خدمات نانو هنوز به بلوغ لازم برای ایجاد ارزش افزوده قابل توجه نرسیده‌اند. بسیاری از این شرکت‌ها در حوزه‌هایی مانند مشاوره، آموزش و توسعه فناوری فعالیت می‌کنند که به صورت مستقیم به فروش محصول منجر نمی‌شود.

نساجی و پوشاک

حوزه نساجی و پوشاک با ۴۴ شرکت فعال، یکی از صنایع پرشرکت در عرصه نانو است. استفاده از نانوپوشش‌های ضدآب، ضدلک، ضدباکتری و تنظیم‌کننده دما در تولید پارچه‌های نوین، باعث شده تا محصولات این حوزه مورد توجه قرار گیرند. صادرات در این بخش نیز قابل قبول است، هرچند هنوز ظرفیت‌های زیادی برای توسعه وجود دارد.

دارو، بهداشت و سلامت

با ۳۲ شرکت فعال، این حوزه نیز از نظر تعداد شرکت‌ها جایگاه بالایی دارد و توانسته حجم فروش و صادرات قابل توجهی را نیز ثبت کند. محصولات این حوزه شامل نانوداروها، پوشش‌های آنتی‌باکتریال، بسته‌بندی‌های هوشمند و سیستم‌های دارورسانی پیشرفته می‌شود. اهمیت این حوزه به ویژه در دوران همه‌گیری کرونا بیش از پیش نمایان شد و انتظار می‌رود رشد آن در سال‌های آینده نیز ادامه داشته باشد.

خودرو و حمل‌ونقل

با ۳۱ شرکت فعال، صنعت خودرو و حمل‌ونقل یکی از بازیگران اصلی بازار داخلی نانو در ایران محسوب می‌شود. اگرچه حجم فروش این بخش بسیار بالاست، اما میزان صادرات آن اندک است. دلیل اصلی این موضوع می‌تواند عدم رقابت‌پذیری محصولات ایرانی در بازارهای خارجی به علت کیفیت یا استانداردهای بین‌المللی باشد. به‌علاوه، بخشی از محصولات نانویی مورد استفاده در این صنعت بیشتر به‌صورت کاربرد داخلی تولید می‌شوند؛ مانند نانوپوشش‌ها برای بدنه خودرو یا افزودنی‌های سوخت.

تجهیزات و ملزومات صنعتی

تجهیزات (۲۹ شرکت) و ملزومات صنعتی (۱۳ شرکت) بخش‌های مهمی از زنجیره تامین صنایع مختلف هستند. اگرچه سهم آن‌ها از صادرات متوسط است، اما نقش مهمی در پشتیبانی از صنایع اصلی مانند نفت، پتروشیمی و خودرو ایفا می‌کنند.

کالای خانگی

در حوزه کالای خانگی، با وجود ۲۷ شرکت فعال، شاهد جایگاهی متوسط از نظر حجم فروش و صادرات هستیم. موقعیت این حوزه در نمودار نشان می‌دهد که گرچه شرکت‌های متعددی در آن حضور دارند، اما سهم آن از بازار داخلی و خارجی در حد متوسط باقی مانده است. این موضوع می‌تواند نشان‌دهنده بازار رقابتی داخلی، تمرکز شرکت‌ها بر تولیدات محدود یا عدم تنوع در محصولات نانویی باشد. با توجه به پتانسیل فناوری نانو در بهبود ویژگی‌هایی مانند مقاومت در برابر لکه، ضدباکتری بودن، و افزایش دوام محصولات خانگی، این حوزه ظرفیت رشد قابل‌توجهی دارد، مشروط بر آنکه نوآوری و توسعه بازارهای صادراتی در اولویت قرار گیرد

کشاورزی، دامپروری و صنایع غذایی

این حوزه با ۲۴ شرکت فعال بیشتر در زمینه بسته‌بندی‌های هوشمند و نانوفیلترها برای تصفیه آب و آفت‌کش‌های نانویی فعالیت دارد. با اینکه حجم فروش نسبتاً پایین است، اما با توجه به نیاز روزافزون جامعه به تولید پایدار مواد غذایی و حفاظت از محیط زیست، پتانسیل بالایی برای رشد در آینده دارد.

نانو مواد و مواد شیمیایی

این دو حوزه نیز از جمله بخش‌هایی هستند که هم در بازار داخلی و هم در صادرات عملکرد بسیار خوبی دارند. نانو مواد با ۲۲ شرکت و مواد شیمیایی با ۲۶ شرکت، بخش بزرگی از بازار نانو را به خود اختصاص داده‌اند. علت اصلی این موفقیت را می‌توان در کاربرد گسترده آن‌ها در صنایع دیگر دانست. یکی از مهم‌ترین محصولات این حوزه، دوده صنعتی است که به عنوان افزودنی در صنایع پلاستیک، رنگ، تایر و کامپوزیت استفاده می‌شود. قیمت پایین، کیفیت بالا و رقابت‌پذیر و وفور مواد اولیه مورد نیاز برای تولید مواد شیمیایی و نانومواد، از جمله مزیت‌های رقابتی در بخش صادرات در این حوزه‌ها هستند.

نفت و پتروشیمی

حوزه نفت و پتروشیمی با ۱۲ شرکت فعال، یکی از حوزه‌هایی است که در سال ۱۴۰۲ میزان صادرات قابل توجهی داشته است. بخش عمده‌ای از این صادرات مربوط به نانوکاتالیست‌ها بوده که در پالایش نفت، فرآیندهای شیمیایی و افزایش بازدهی تولیدات پتروشیمی نقش کلیدی ایفا می‌کنند. این بخش پتانسیل بالایی برای رشد بیشتر دارد، چرا که نانوکاتالیست‌ها هم در بازار داخلی و هم در بازارهای جهانی تقاضای بالایی دارند.

آب و محیط زیست

با ۹ شرکت فعال، این حوزه بیش از هر چیز بر نانوفیلترها، تصفیه آب، و پاکسازی آلاینده‌ها تمرکز دارد. محصولات این حوزه بیشتر به صورت پروژه‌محور مورد استفاده قرار می‌گیرند و به همین دلیل، حجم فروش و صادرات آن‌ها نسبتاً پایین است. با این حال، اهمیت زیست‌محیطی بالای این حوزه می‌تواند در سال‌های آتی به افزایش سرمایه‌گذاری‌ها و رشد منجر شود. فناوری نانوحباب یکی از حوزه‌های با پتانسیل صادراتی بالا در این بخش است که می‌تواند در سال‌های آتی نقش پررنگ‌تری در بخش فروش و صادرات داشته باشد.

اپتیک و الکترونیک

جالب است بدانیم که تنها ۵ شرکت در حوزه اپتیک و الکترونیک فعال هستند، اما با این وجود، سهم نسبتاً بالایی از فروش و صادرات را به خود اختصاص داده‌اند. این موضوع نشان‌دهنده تخصصی بودن و ارزش افزوده بالای محصولات این حوزه است. محصولاتی مانند لنزهای نانویی، حسگرهای نوری، و نانوپوشش‌های ضدبازتاب از جمله کالاهای پرکاربرد در صنایع اپتیک هستند. استفاده از فناوری نانو در صنعت الکترونیک نیز به ساخت ترانزیستورها و مدارهای مجتمع با کارایی بالاتر منجر شده است.

نیرو و انرژی

با تنها ۵ شرکت فعال، این حوزه هنوز توسعه کافی نیافته است. بیشتر تمرکز این شرکت‌ها بر روی بهینه‌سازی مصرف انرژی و ذخیره‌سازی از طریق نانومواد بوده که به دلیل ماهیت تخصصی و سرمایه‌بر بودن پروژه‌ها، سرعت رشد پایین‌تری داشته است.

تحلیل داده‌های مربوط به فروش، صادرات و تعداد شرکت‌های فعال در حوزه‌های مختلف صنعتی نانو در ایران نشان می‌دهد که صنعت نانو در کشور روندی رو به رشد دارد. در حالی که حوزه‌هایی مانند عمران، مواد شیمیایی، دارو و نفت از نظر اقتصادی در جایگاه بالاتری قرار دارند، حوزه‌هایی نظیر خدمات، کشاورزی و انرژی هنوز نیازمند توجه بیشتر و حمایت‌های هدفمند هستند. افزایش صادرات، ارتقاء کیفیت محصولات و توجه به نیاز بازارهای جهانی می‌تواند به توسعه پایدار این صنعت کمک کند.

اتخاذ سیاست‌های ذیل می‌تواند به افزایش حجم فروش داخلی کمک کرده و در بهبود میزان صادرات به کشورهای دیگر تاثیر به سزایی داشته باشد:

۱. حمایت هدفمند دولت از حوزه‌های نوظهور مانند اپتیک، محیط زیست و انرژی.

۲. توسعه بازارهای صادراتی برای بخش‌هایی با ظرفیت بالا مانند دارو و پتروشیمی.

۳. ایجاد خوشه‌های فناوری برای افزایش هم‌افزایی بین شرکت‌ها.

۴. سرمایه‌گذاری در آموزش نیروی انسانی متخصص در فناوری‌های پیشرو.

با اتخاذ چنین راهبردهایی، می‌توان به شکوفایی بیشتر صنعت نانو در ایران امیدوار بود و جایگاه کشور را در بازار جهانی تثبیت نمود.