در سال‌های اخیر، نگرانی نوجوانان درباره ظاهر بدن‌شان بیشتر از همیشه شده است. این نگرانی‌ها گاهی از حد طبیعی فراتر می‌روند و به مشکلات روانی جدی تبدیل می‌شوند که زندگی روزمره نوجوان را مختل می‌کنند.

نوجوانی دوره‌ای پر از تغییرات جسمی، ذهنی و احساسی است. نوجوانان در این مرحله از زندگی، با تغییرات سریعی در بدن، خلق‌وخو و شیوه تفکر روبه‌رو می‌شوند. همین تغییرات، آن‌ها را نسبت به ظاهر خود حساس‌تر می‌کند و باعث می‌شود تصویر ذهنی‌شان از بدن، دستخوش نوسان شود.

ظاهر و بدن در این سن اهمیت زیادی پیدا می‌کند و گاهی چنان پررنگ می‌شود که احساس نارضایتی از ظاهر به نگرانی همیشگی تبدیل می‌شود. این نوع نگرانی اگر ادامه پیدا کند، ممکن است به یک اختلال روان‌شناختی منجر شود که به آن «نشانگان بدریخت انگاری بدن» گفته می‌شود. در این وضعیت، نوجوان خود را دارای نقص‌های بدنی می‌بیند، حتی اگر دیگران چنین چیزی را نبینند یا متوجه آن نشوند.

یکی از مشکلات این اختلال آن است که فرد بیش از حد به ایرادهای ظاهری، حتی خیالی، توجه می‌کند و ممکن است ساعت‌ها صرف بررسی چهره یا بدن خود در آینه کند. این نگرانی‌های شدید می‌توانند موجب افسردگی ، اضطراب، کناره‌گیری از اجتماع و کاهش عملکرد تحصیلی یا اجتماعی شوند.

پژوهش‌ها نشان داده‌اند که این اختلال بیشتر از آن‌چه تصور می‌شد در بین نوجوانان رایج است، ولی چون بسیاری از مبتلایان از ترس قضاوت یا تمسخر، احساسات خود را پنهان می‌کنند، آمار دقیق آن به‌درستی مشخص نیست. همین مسئله، یعنی پنهان‌کاری، باعث شده متخصصان سلامت روان به دنبال راه‌هایی برای شناسایی بهتر این اختلال و عوامل ایجادکننده آن باشند.

در همین راستا، سید حامد حسین‌پور خاقانی، دانشجوی دکتری روان‌شناسی در دانشگاه شهید مدنی آذربایجان، به همراه سه پژوهشگر دیگر از همین دانشگاه، پژوهشی انجام داده‌اند تا عوامل احتمالی مؤثر بر شکل‌گیری نگرانی شدید نوجوانان درباره ظاهر خود را بررسی کنند. آن‌ها تلاش کرده‌اند رابطه بین برخی الگوهای ذهنی دوران کودکی، ویژگی‌های شخصیتی ناسالم و نگرش‌های اجتماعی نسبت به زیبایی را با اختلال بدریخت انگاری بدن شناسایی کنند.

برای انجام این پژوهش، دانش‌آموزان مقطع متوسطه دوم در شهر تبریز به عنوان جامعه آماری انتخاب شدند. از میان آن‌ها، ۳۹۶ نفر انتخاب شده و به مجموعه‌ای از پرسش‌نامه‌ها پاسخ دادند. این پرسش‌نامه‌ها شامل سوالاتی درباره میزان نارضایتی از ظاهر، الگوهای فکری ناسالم، ویژگی‌های شخصیتی، نگرش‌های فرهنگی درباره زیبایی و ترس از طرد شدن به دلیل ظاهر بودند. داده‌های به دست آمده از این طریق، سپس مورد تجزیه آماری قرار گرفتند.

نتایج این پژوهش نشان دادند نوجوانانی که باورهای ذهنی ناسالم‌تری نسبت به خود دارند یا ویژگی‌های شخصیتی ناپایداری در آن‌ها دیده می‌شود، بیشتر در معرض ابتلا به نشانگان بدریخت انگاری بدن قرار دارند. این یعنی افکار منفی قدیمی درباره خود، می‌توانند در آینده روی احساسات فرد نسبت به بدنش تأثیر بگذارند.

همچنین مشخص شد که دو عامل مهم دیگر نیز در این رابطه نقش دارند: یکی ترس از طرد شدن به خاطر ظاهر و دیگری نگرش‌های فرهنگی و اجتماعی نسبت به زیبایی. وقتی یک نوجوان فکر کند دیگران او را فقط بر اساس ظاهر قضاوت می‌کنند یا اگر از ظاهرش راضی نباشد، مورد پذیرش قرار نمی‌گیرد، احتمال ابتلا به این اختلال بیشتر می‌شود. این عوامل به‌عنوان واسطه در رابطه بین افکار ناسالم و اختلال بدریخت انگاری بدن عمل می‌کنند.

پژوهشگران تاکید کرده‌اند که توجه به این عوامل می‌تواند در پیشگیری از این اختلال مؤثر باشد. اگر والدین، معلمان و مشاوران مدرسه بتوانند نشانه‌های اولیه را شناسایی کرده و به نوجوانان کمک کنند که تصویر واقع‌بینانه‌تری از بدن خود داشته باشند، می‌توان از بسیاری از مشکلات آینده جلوگیری کرد. آن‌ها همچنین پیشنهاد دادند که در آموزش‌های روان‌شناختی، به نقش باورها، فرهنگ و روابط اجتماعی در شکل‌گیری این اختلال توجه ویژه‌ای شود.

مقاله علمی‌پژوهشی برگرفته از این تحقیق در مجله «تحقیقات علوم رفتاری» منتشر شده‌اند؛ نشریه‌ای وابسته به دانشگاه علوم پزشکی اصفهان که با همکاری انجمن علمی روان‌پزشکان ایران فعالیت می‌کند.