خواب یکی از نیاز‌های اساسی و حیاتی انسان است که به‌عنوان یک فرایند بیولوژیکی و روانی در حفظ سلامت جسمی و روانی شناخته می‌شود؛ فرایند خواب علاوه‌بر آن‌که به بازسازی و ترمیم بدن کمک می‌کند، نقشی کلیدی در فرایند‌ها و عملکرد‌های شناختی نظیر یادگیری، حافظه و تفکر ایفا می‌کند.

براساس پژوهش‌های علمی انجام‌شده، خواب کافی و با کیفیت به‌ویژه در دوران رشد و تحصیل، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. در این دوران طلایی از رشد، مغز انسان به‌طور مداوم در حال یادگیری و پردازش اطلاعات مختلف و جدید است وخواب کافی به‌عنوان یک عامل کلیدی و مهم در تثبیت و سازماندهی این اطلاعات عمل می‌کند.

در دنیای امروز، پیشرفت روزافزون فناوری و افزایش معضلات اجتماعی وواقتصادی، خواب ناکافی و کم کیفیت به یک معضل جدی برای دانش‌آموزان تبدیل شده است؛ بسیاری از دانش‌آموزان به‌دلیل استفاده مفرط از وسایل الکترونیکی و تغییر سبک زندگی خانواده ها، از بهداشت خواب مناسب برخوردار نیستند. این موضوع نه‌تنها بر روی کیفیت خواب دانش‌آموزان به‌طور مستقیم تأثیر نامطلوب می‌گذارد، بلکه می‌تواند به مشکلات جدی‌تری مانند اضطراب، افسردگی و انواع اختلالات رفتاری مانند بیش‌فعالی نیز منجر شود.

تحقیقات نشان داده که خواب ناکافی و کم‌کیفیت می‌تواند باعث کاهش تمرکز، افت عملکرد تحصیلی، افزایش خطا‌های شناختی و مشکلاتی در تصمیم‌گیری شود. دانش‌آموزانی که به اندازه کافی نمی‌خوابند، در اغلب اوقات دچار خستگی مفرط، تحریک‌پذیری و ناتوانی در مدیریت احساسات خود می‌شوند و این وضعیت نه‌تنها بر روی موفقیت تحصیلی کودکان و نوجوانان در سنین مدرسه تأثیر منفی برجا می‌گذارد، بلکه می‌تواند به کیفیت روابط اجتماعی و تعاملات بین فردی آنها نیز آسیب بزند.

علاوه‌بر این، در دهه اخیر سرعت بالای تغییرات اجتماعی فرهنگی نیز بر تغییر الگوی خواب دانش‌آموزان تأثیرگذار بوده است. فشار‌های خانواده و مدرسه باعث شده دانش‌آموزان به‌ویژه در دوران کنکور، ساعات زیادی را به مطالعه اختصاص داده و در نتیجه زمان کمتری را به خواب اختصاص دهند و این وضعیت می‌تواند به یک چرخه معیوب منجر شود که در آن، خواب ناکافی باعث افت عملکرد دانش‌آموزان شده و موجب افزایش استرس و اضطراب گردد.

تحقیقات حاکی از آن است که کمبود خواب می‌تواند بر میزان اشتها و سوخت‌وساز بدن تأثیر بگذارد و می‌تواند منجربه افزایش سطح هورمون‌های گرسنگی مانند گرلین و کاهش سطح هورمون سیری مانند لپتین شود. این تغییرات هورمونی می‌تواند باعث افزایش اشتها و تمایل دانش‌آموزان به غذا‌های چرب و شیرین و فست‌فودی شده و در نتیجه باعث ابتلای دانش‌آموزان به چاقی و اضافه‌وزن مفرط گردد که می‌تواند خطر ابتلا به انواع بیماری‌های قلبی و دیابت و... در بزرگسالی را افزایش دهد؛ لذا شناسایی دلایل خواب ناکافی و تأثیرات آن بر دانش‌آموزان، امری ضروری و حایزاهمیت در سلامت آینده جامعه است.

عوامل متعددی نظیر تغییر سبک زندگی، عادات غذایی، بیشترشدن مدت زمان استفاده از فناوری‌های نوین و حضور بدون برنامه‌ریزی زمانی در شبکه‌های اجتماعی و حتی شرایط فیزیکی محیط خواب می‌توانند بر کیفیت خواب تأثیر بگذارند. توجه به این موضوع نه‌تنها بر ارتقای عملکرد تحصیلی دانش‌آموزان کمک می‌کند بلکه می‌تواند موجب مراقبت از سلامت جسمی و روحی دانش‌آموزان نیز شود.

موضوع خواب از اهمیت بسیار بالایی برای تمام سنین به ویژه کودکان و نوجوانان آینده‌ساز جامعه برخوردار است و معتقدیم که هرچه قدر به این موضوع مهم در محیط مدرسه پرداخته شود و آموزش‌های درست آن به دانش‌آموزان آن هم در سنین پایه داده شود از بروز بسیاری از مشکلات در آینده جلوگیری می‌شود.

مشکل در گروه‌های مختلف همچون رانندگان تاکسی‌های اینترنتی دیده می‌شود و می‌بینیم که افراد زیادی هستند که در زمان خواب فعالیت دارند و در ساعت بیداری، کار و فعالیت می‌خوابند که این موضوع به مرور زمان مشکلاتی را برای آنها ایجاد می‌کند.

مشاغلی هستند که به‌صورت شبانه‌روزی فعالیت دارند، در زمانی که همه در خواب هستند آنها حال خدمت مردم هستند، اما این موضوع برای سایر گروه‌ها همچون دانش‌آموزان که باید در آن زمان در خواب باشند پذیرفته شده نیست؛ در زمان بحران کرونا دچار مشکلاتی در موضوعات کار، خواب، تغذیه و ... شدیم که اکثر آنها به دلیل ترس‌های کاذب از این بیماری همه‌گیر بود و اکنون که از این پاندمی خارج شده‌ایم و با مشکلات آن زمان مواجه نیستیم باید در جهت رفع مشکلات به‌وجود آمده در موضوعات مختلف از جمله خواب تلاش کنیم.

وضعیت خواب دانش‌آموزان مناسب نیست

اعظم گودرزی، مدیر کل دفتر سلامت و تندرستی وزارت آموزش‌وپرورش در گفت‌و‌گو با خبرنگار تسنیم در تبریز گفت: عمده مشکل خواب دانش‌آموزان مربوط به زمان کرونا و تحصیل در کلاس‌های درس مجازی بوده است؛ در آن مقطع به‌دلیل خواب دانش‌آموزان در ساعت‌های مختلف روز مشکلات زیادی ایجاد شده بود.

وی افزود: در جلسه‌ای که با دکتر مرندی، رئیس فرهنگستان علوم پزشکی کشور داشتیم خواستار کمک برای رفع مشکل خواب دانش‌آموزان و ارائه راهکار‌های درست برای آموزش به آنها در محیط مدرسه شدیم.

مدیرکل سلامت وزارت آموزش و پرورش با تأکید بر اینکه در موضوع خواب دانش‌آموزان و تشویق آنها باید نقش والدین، معلمان و رسانه‌ها به‌خوبی دیده شود، گفت: باید در برنامه‌های شبکه پویا که مختص کودکان است، ساعت پایان مناسب‌تری لحاظ شود تا اخلال در خواب بچه‌ها به‌وجود نیاید.

گودرزی تصریح کرد: بیشتر بچه‌هایی که خوابِ کمی داشته‌اند در سنین بزرگسالی با مشکلات مختلفی همچون دیابت مواجه شده‌اند و برای پیشگیری از این موضوع خواستار همراهی و همکاری همه نهاد‌های مسئول ازجمله صداوسیما هستیم.

وی با بیان اینکه وضعیت خواب در دانش‌آموزان ایران مناسب نیست، تأکید کرد: بیشترین مشکل به‌وجودآمده در این گروه، بحث چاقی و اضافه وزن بوده و باید با همکاری مجموعه‌های مختلف ازجمله متولیان حوزه سلامت کار مؤثری در جهت رفع این مشکل صورت پذیرد.

مدیرکل سلامت وزارت آموزش‌وپرورش با بیان اینکه امضای تفاهم‌نامه همکاری در موضوعات مختلف ازجمله سلامت دانش‌آموزان خوب است، اما مهم‌تر از آن اجرای برنامه‌های آن است، نه آنکه تفاهم‌نامه‌ای منعقد شود و کار موثری انجام نشود، گفت: امیدواریم دولت چهاردهم نگاه ویژه‌ای در این حوزه داشته باشد و با همکاری مشترک دو وزارتخانه آموزش و پرورش و بهداشت، درمان و آموزش پزشکی کار‌های مؤثری برای دانش‌آموزان و رفع مشکلات آنها انجام شود.

بیش‌فعالی یا اختلالات خواب؟

ویدا ایمانی، فوق متخصص اختلالات خواب در گفت‌و‌گو با خبرنگار تسنیم، گفت: حجم انبوه داده‌ها و اطلاعات که کودکان با استفاده از تلفن‌های هوشمند دریافت می‌کنند موجب مضطرب شدن و در نتیجه کاهش آرامش قبل از خواب کودکان می‌شود.

وی اظهار کرد: براساس مطالعات انجام‌گرفته، نور صفحه تلفن‌های هوشمند با ایجاد تأخیر در ترشح هورمون خواب منجربه کاهش کیفیت و عمق خواب شده و در نتیجه کودکان علاوه‌بر خواب نامناسب، خواب در زمان کمتری را نیز تجربه می‌کنند.

این فوق متخصص اختلالات خواب ادامه داد: همچنین ترشح هورمون خواب با ترشح هورمون رشد در ارتباط است که این مسئله می‌تواند به تأخیر در رشد جسمانی کودکان مانند کوتاه قدی منجر شود.

ایمانی افزود: همچنین اختلالات خواب با علائم افسردگی و بیش‌فعالی در کودکان همراه است و حدودا ۵۰ درصد کودکان که برچسب بیش‌فعالی به آنها زده می‌شود، درواقع به اختلالات خواب مبتلا هستند.

وی خاطرنشان کرد: از سویی، ممکن است ضریب هوشی کودکان مبتلا به اختلالات خواب تا حد ۱۰ درجه نیز کاهش پیدا کند.

این متخصص، با توصیه خواب به‌موقع و باکیفیت به خانواده‌ها، تأکید کرد: خانواده‌ها علائم اختلالات خواب در کودکان مانند سرحال نبودن در طی روز، تحریک‌پذیری و بی‌قراری، مشکلات در تعامل کودک با دیگران را جدی گرفته و با اجتناب از مصرف دارو‌های خواب‌آور و توصیه‌های غیرعلمی، برای درمان و مشاوره به متخصصان مراجعه کنند.

مهناز امینی، معاون آموزشی انجمن خواب ایران نیز در گفت‌و‌گو با خبرنگار تسنیم، گفت: ۲۵ سال از عمر مفید هر ایرانی در خواب می‌گذرد و باید به خواب درست و در زمان استاندارد آن توجه شود تا در زمان بیداری اثرپذیری لازم را داشته باشیم.

وی افزود: موضوع خواب استاندارد و تغذیه سالم در دانش‌آموزان از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است و برای کودکان زمان ۱۰ تا ۱۳ ساعته در هر شبانه‌روز و همچنین عدم مصرف فست‌فود‌ها و تنقلات مورد تأکید است، اما این ساعت خواب را در کودکان نداریم و بیشتر بچه‌ها در زمان خواب از گوشی و تبلت استفاده می‌کنند.

معاون آموزشی انجمن خواب ایران با اشاره به اینکه خواب روی رشد بچه‌ها تأثیرگذار بوده و حتی رابطه مستقیم و شناخته‌شده‌ای با موضوع اوتیسم دارد، بیان کرد: میزان رشد و شیوع چاقی در بچه‌ها به‌نسبت سال ۲۰۲۰، ۱۰ برابر رشد داشته که عدد نگران‌کننده‌ای است.

امینی ادامه داد: خواب سنگین دانش‌آموزان در ماشین و در زمان حرکت مشاهده می‌شود که علت اصلی آن عدم خواب استاندارد در ساعت معین است.

وی با اشاره به این‌که میزان مصرف قرص خواب در بچه‌ها به نسبت هفت سال گذشته سه برابر رشد داشته که خبر خوبی نیست، تصریح کرد: باید در جهت حرکت در مسیر خواب استاندارد و تغذیه سالم تلاش کنیم. بسیاری از مشکلات موجود در جامعه با داشتن یک خواب سالم و استاندارد قابل رفع است و طبق آخرین آمار ثبت شده ۵۰ درصد مشکلات چاقی، تغذیه‌ای، استرسی و ... با داشتن یک خواب استاندارد برطرف شده است.

معاون آموزشی انجمن خواب ایران خاطرنشان کرد: اقدام مهم دیگر در خصوص انتشار مطالب و محتوا‌های مفید در سامانه شاد در موضوع خواب دانش‌آموزان بوده و در یک نمونه آن به مشکلات ناشی از خواب نادرست در مقطع دبستان و پایه‌های اول تا ششم اشاره شده و اکثر این بچه‌ها ضمن استفاده از گوشی و تبلت در ساعت خواب، از تغذیه سالم و خواب استاندارد هم برخوردار نبودند.

امینی افزود: ما در جهت کمک به رفع مشکلات خواب دانش‌آموزان آماده اجرای طرح مدارس دوستدار خواب هستیم، ضمن اینکه در برنامه‌های روز جهانی خواب هم بخش ویژه‌ای با موضوع خواب دانش‌آموزان دیده شده است.

دیر خوابیدن؛ چالش خانه و مدرسه

خانم رضایی، مادر دو فرزند در مقطع ابتدایی است و در گفت‌و‌گو با خبرنگار تسنیم گفت: در دو ماه اخیر که از شروع مدارس می‌گذرد فرزندانش در بیدار شدن و حضور به موقع در مدرسه دچار چالش هستند و این باعث تذکر چندباره از عوامل مدرسه شده است. وی خوابیدن دیر هنگام اعضای خانواده را عامل اصلی این اتفاق می‌داند.

خانم محمودی که معلم پایه پنجم ابتدایی است درباره کمبود خواب دانش‌آموزان در گفت‌و‌گو با خبرنگار تسنیم گفت: خوابیدن دیرهنگام مهم‌ترین علتی است که دانش‌آموزان در زنگ اول خواب‌آلود هستند و تمرکز و بازدهی کافی برای کلاس درس ندارند.

وی ادامه داد: صبحانه نخوردن دانش‌آموزان، عامل مهم دیگری است که به‌دلیل عجله برای حضور در مدرسه از آن صرف نظر می‌کنند و باعث می‌شود انرژی و آمادگی کافی برای یادگیری نداشته باشند.

محمودی گفت: دانش‌آموزانی که خواب کافی ندارند، میزان بی‌قراری و پرخاشگری بیشتری از خود نشان می‌دهند و بیشتر با دانش‌آموزان دیگر مشاجره می‌کنند.

وی اظهار کرد: خواب شبانه کافی و خوردن صبحانه ازجمله مواردی است که در جلسات با اولیا مطرح می‌شود تا خانواده‌ها جهت موفقیت تحصیلی فرزندان خود به این مسائل بیشتر توجه کنند.

حال، مسئله خواب دانش‌آموزان و به‌عبارت دقیق‌تر خواب در دوران کودکی، پیش‌نیاز تندرستی انسان در بزرگسالی است که لازمه آن، زمینه‌سازی بهداشت خواب و ارائه آموزش‌های لازم توسط نهاد‌هایی ازجمله آموزش‌وپرورش، رسانه‌ها و صداوسیماست که خانواده‌ها ارتباط مستقیم با این دو نهاد دارند.