حوالی ساعت 12 ظهر دیروز، زمین بندرعباس که لرزید، مردم در گروه‌های تلگرامی و واتساپی نوشتند، انگار زلزله‌ آمده اما فقط چند دقیقه کافی بود مطمئن شوند خبری از زلزله نیست و آن صدای مهیب، از موج انفجاری از سمت اسکله شهید رجایی است که زمین را تکان داد و ابرهای سیاهش آسمان شهر را گرفت. دود و آلودگی انفجار به بندرعباس هم رسید و زمان زیادی طول نکشید که شایعه‌ها آغاز شد؛ انفجار مخازن نفتی، آمونیاک یا مواد شیمیایی؟

تا ساعت‌ها بعد از انفجار بزرگ، از تعداد مصدومان خبر می‌آمد اما از کشته‌ها نه. هر نیم‌ساعت یک‌بار 100 نفر به تعداد مصدومان اضافه می‌شد. ساعت به عصر رسید که بالاخره تایید کشته‌شدن هم از راه رسید؛ تا لحظه تنظیم این گزارش، چهار نفر در این حادثه جان خود را از دست دادند و تا ساعت سه بعدازظهر، 700 نفر مصدوم شدند.

بعد از گذشت 24 ساعت از این حادثه، هنوز خبری رسمی درباره علت این انفجار اعلام نشده است و مقامات استان هم اطلاعات تازه‌ای اضافه نکرده‌اند. همان ساعات اولیه محمد آشوری، استاندار هرمزگان به‌عنوان سخنگوی رسمی مدیریت بحران این حادثه انتخاب شد و اعلام کرد: «هنوز منشأ انفجار مشخص نیست اما احتمال استقرار مواد مختلف اشتعال‌زا در آنجا وجود دارد بااین‌حال هنوز منشأ مشخص نیست بحث معطوف به این است که در دو الی سه سال گذشته اتفاقاتی از این دست افتاده است و بررسی علت حادثه را موکول به برنامه آینده می‌کنیم.

ایمنی بنادر براساس نظام ایمنی مرتب پایش می‌شود اما بندر شهید رجایی محل استقرار کالاهای مختلف است و تذکرات جدی داده شده و در بررسی‌های بعدی نتایج را اعلام خواهیم کرد.» حسن‌زاده، مدیرکل مدیریت بحران هرمزگان هم اعلام کرد: «یقیناً تذکراتی از قبل به شرکت‌های مستقر در بندر شهید رجایی داده شده بود.»

انفجار در محوطه کانتینری سینا در محوطه بندر شهید رجایی رخ داد و تا عصر روز گذشته انفجارهایی کوچک در میان کانتینرهای چسبیده به‌هم در محوطه ادامه داشت. انفجار در کانتینرها را فاطمه مهاجرانی، سخنگوی دولت هم تایید کرد. او دیروز اطلاعات دقیق‌تری درباره انفجار داد و گفت، آنچه تاکنون مشخص شده این است که کانتینر‌هایی که در گوشه‌ای از این بندر دپو شده بود و احتمالاً دارای مواد شیمیایی هم بودند، دچار انفجار شده‌اند.

خطای انسانی؛ احتمالاً دلیل حادثه

علت انفجار مهیب بندر شهید رجایی هنوز مشخص نیست و همه‌چیز با حدس و گمان مطرح می‌شود. کارشناسان ایمنی و بهداشت کار اما می‌گویند، شرایط انبارداری و نگهداری از مواد مختلف، به‌ویژه مواد شیمیایی بسیار تعیین‌کننده ‌است. عطاالله قاسمی، مدیر سلامت، ایمنی و محیط‌زیست پالایشگاه دوم مجتمع گاز پارس جنوبی می‌گوید، ایمنی انبار و سیستم‌های اعلام اطفای حریق، جنس‌های تاریخ مصرف گذشته و اصول انبارداری بسیار مهم است و اگر به درستی انجام نشوند، اتفاقاتی مانند بندر شهید رجایی رخ می‌دهند.

او به «هم‌میهن» می‌گوید که هر ماده‌ شیمیایی باید به صورت جدا و طبقه‌بندی نگهداری شود. سیستم اعلام و اطفای حریق و سیستم تهویه باید وجود داشته باشد. بازدیدهای مرتب و چک‌لیست باید وجود داشته باشد: «در انبارداری مواد شیمیایی، پیوستی وجود دارد که جزئیات نگهداری آن را نشان می‌دهد؛ از روش انبارداری و واکنش در شرایط اضطراری تا شست‌وشوی دست آغشته به آن. این پیوست حدود 17 بند دارد که باید رعایت شود و در آن مشخص شده که چه ملاحظاتی برای نگهداری مواد شیمیایی وجود دارد. شرایط نگهداری هر نوع مواد شیمیایی با دیگری متفاوت است.

این پروتکل‌ها در محیط‌های مختلف - چه پالایشگاه و چه اسکله- تفاوتی ندارد.» تاکید او بر نصب سیستم‌های اعلام و اطفای حریق و دود و گرماست: «این سیستم‌ها هم حتماً هزینه دارند اما هزینه آن نسبت به این حوادث خیلی ناچیز است. در هر پالایشگاهی میلیاردها تومان مواد شیمیایی نگهداری می‌شود اما اگر بازدیدهای روزانه و ماهیانه و سیستم‌های اطفای حریق نباشد، این موارد پیش می‌آید. برون‌سپاری تعمیر، نگهداری و انبارداری به پیمانکارها هم روالی عادی است، اما باید زیر نظر کارفرما باشد و نظارت کارفرما هم وجود داشته باشد. پیمانکار باید ارزیابی ماهیانه و سالیانه دریافت کند؛ چون پولی که می‌گیرد براساس آن ارزیابی است.»

کیهان مویدی، رئیس پیشین آتش‌نشانی منطقه اقتصادی انرژی پارس جنوبی هم یکی از کسانی است که معتقد است بی‌توجهی به دستورالعمل‌ها، برون‌سپاری امور بنادر به پیمانکارها و نبود نظارت کافی و به‌موقع، دلیل احتمالی این حادثه است. او به «هم‌میهن» می‌گوید که هر حادثه‌ای یا در اثر شرایط ناایمن یا در اثر رفتار ناایمن اتفاق می‌افتد، رفتار ناایمن کار مربوط به خطای انسانی است و خطای انسانی به این معنی است که یا به دستورالعمل‌ها توجه نکردند و آشنا نیستند یا تسلط ندارند و آموزش لازم را ندیدند، درنتیجه رعایت‌های لازم را نمی‌کنند: «مسئله دیگر این است که شرایط محیط کار ناایمن است. اما در این حادثه وزن اعمال یا رفتار ناایمن در اثر خطای انسانی، بی‌توجهی، سهل‌انگاری، نبود آموزش و دلایل دیگر بیشتر است. معمولاً در طبقه‌بندی کارشناسان ایمنی، وزن بیشتری به رفتار ناایمن داده می‌شود که می‌تواند به دلایلی مثل آموزش‌ندیدن نیروها، نبود نظارت کافی روی کار آنها، نبود دستورالعمل‌های لازم، نبود استانداردهای لازم، تشریح نکردن شرایط کار به‌اندازه نیاز، بازآموزی نشدن نیروها و بسیاری موارد دیگر رخ دهد.

در چنین حوادثی همانطور که در این حادثه هم اعلام شد، اشتعال‌زا بودن مواد را جدی نگرفتند و این درحالی‌است که چنین موضوعاتی در کشورهای دیگر براساس دستورالعمل‌ها انجام می‌شود. شرایط دما، نگهداری و بسیاری موارد دیگر باید تحت نظارت باشد و چون چنین نظارتی نبوده، نیروها در اثر سهل‌انگاری دستگاه ‌بالاترشان آنچنان که باید و شاید، جدی به کارشان نپرداختند و این موضوع هم مانند موارد دیگری که در دنیا اتفاق می‌افتد، رخ داده است. به‌نظر من باید ریشه‌یابی شود و روی رفتار ناایمن افراد بررسی جدی‌تری انجام شود.»

او معتقد است که اگر قوانین و مقررات تعریف درستی شده باشد و به‌عنوان مثال در همان قسمتی که مربوط به اسکله‌هاست مانند سازمان بنادر و کشتیرانی، نظارت‌ها دقیق باشد، چنین اتفاقاتی نمی‌افتد: «قطعاً درباره حمل، انبارش و نگهداری موادهای شیمیایی مختلف، استانداردهایی وجود دارد اما در حد کاغذ باقی مانده و در اختیار نیروها نگذاشتند یا آموزش ندادند.

مسئله دیگر این است که بسیاری از کارهای ما برون‌سپاری می‌شود و این اتفاق ناهنجاری است؛ چون ارگان‌های رسمی و نظارتی مانند کشتیرانی،‌ نظم خاصی دارند که نیروهای خودشان رعایت می‌کنند اما زمانی که کار به پیمانکار منتقل می‌شود آنچنان سفت و سخت گرفته نمی‌شود. در قراردادها بندهای محکمی برای چنین مواردی گفته نشده است. اگر در قراردادها پیمانکار مانند خود کارفرما متعهد به رعایت همه موارد باشد و نمایندگان ایمنی وجود داشته باشند که نظارت مستمر روی کار پیمانکار انجام دهند، می‌شود از بروز چنین مواردی پیشگیری کرد. نگاه دنیا هم به این موارد پیشگیرانه است. در همه جای دنیا حادثه صفر نیست اما می‌توان مدیریت کرد و کافی است از روش‌ها و استانداردهایی که داریم، تبعیت کنیم. زمانی که کار به پیمانکار واگذار می‌شود و پیمانکار بخش خصوصی است، از خلأهای قانونی استفاده می‌کند گاهی هم ممکن است سوء‌استفاده شود و چنین مواردی رخ دهد.»

مویدی ادامه می‌دهد: «در خبرها اعلام شده بود که انفجار در محوطه‌ای که کالاها آنجا بوده رخ داده است. سازمان مدیریت بحران استان هرمزگان اعلام کرده بود، تذکرهایی درباره شرایط ناایمن نگهداری مواد شیمیایی داده شده بود. این حوادث مانند مواردی است که در معادن اتفاق می‌افتد. موضوع در آنجا هم واگذاری کار به پیمانکارانی است که آموزش لازم ندیدند، بازآموزی نشدند و نیروهای مجرب انتخاب نمی‌کنند چون می‌خواهند از هزینه‌کردن فرار کنند و دستگاه‌ها هم از کنترل و نظارت باز می‌مانند و درنتیجه همه این موارد چنین اتفاقاتی رخ می‌دهد.

ما اعتقاد داریم، حادثه خودبه‌خود به وجود نمی‌آید. برخی می‌گویند، حادثه خبر نمی‌کند اما ما می‌گوییم حادثه خبر می‌کند. حادثه یک‌باره اتفاق نمی‌افتد. کمبود نیروهای ایمنی هم می‌تواند در این موضوع اثرگذار باشد و گاهی هم نیروها کم نیستند اما کیفیت لازم را ندارند. به هر حال به آن انبار شهاب‌سنگ نخورده و اتفاقی از قبل افتاده است. در حوادث راهنمایی رانندگی یا راننده یا جاده یا خودرو مقصرند. در این موضوع هم همین است.»

کارمندان مجروح، شایعه در شهر

صدای انفجار را کارمندان بندر شهید رجایی به خوبی شنیدند؛ مثل آقای «ش» که در دفتر کارش نشسته بود و موج انفجار او را مجروح کرد. او می‌گوید، هنوز اطلاعاتی از علت انفجار در دست نیست اما موج انفجار تا شعاع 12 کیلومتری هم پیش رفته بود: «فعلاً امکان اطلاعات دادن وجود ندارد؛ چون ماجرا یک حادثه معمولی نیست. محوطه کانتینری و آتش‌زاست و همه این موارد باعث می‌شود فعلاً اطلاعات چندانی از علت این حادثه به‌دست نیاید. در حل حاضر هم به‌غیر از بخش نفتی که از بخش حادثه‌دیده جداست، کل اسکله تعطیل است.

محوطه‌های کانتینری مانند جعبه در کنار هم قرار دارند و وقتی در کنار هم قرار می‌گیرند ممکن است انفجارهای کوچکی هم رخ دهد، اما همه‌چیز در همان مرحله اول تمام شده است. به آن محوطه هرکسی نمی‌تواند وارد شود و به همین دلیل هم اطلاعاتی نداریم.» یکی از پرسنل ترمینال‌های بندری در بندر شهید رجایی هم به «هم‌میهن» می‌گوید که شدت انفجار زیاد بود و با وجود فاصله دو کیلومتری، ماشین‌ها تکان می‌خوردند: «به‌محض انفجار همه پرسنل اسکله را خارج کردند. آمبولانس و اورژانس هم آمدند، اما اسکله را تخلیه کردند.»

ساکنان بندرعباس از این حادثه، صدای انفجار و لرزش زمین احساس کردند و شایعه‌هایی شنیدند. امیرحسین، ساکن بندرعباس است و می‌گوید که انفجار حدود ساعت 12 تا 12:30 ظهر روز شنبه رخ داد و کسانی که در شهر بودند، به‌ویژه آنهایی که در غرب بندرعباس زندگی می‌کردند، لرزش ناشی از انفجار را حس کردند، اما نمی‌دانستند علت آن چیست و در گروه‌های تلگرامی و واتساپی از زلزله حرف می‌زدند، اما دقایقی بعد خبر انفجار را شنیدند.

او تعریف می‌کند، موج انفجار قوی بود و لرزش آن را ساکنان قشم هم احساس کرده‌اند؛ چون فاصله دریایی زیادی با بندرعباس ندارد: «بعد از انفجار، شایعات در شهر زیاد شد. همان ساعات اول حرف‌هایی درباره انفجار مخازن نفتی شنیده می‌شد، بعد شنیدیم که مواد شیمیایی یا حتی آمونیاک بوده است. به مردم هم توصیه شد به‌دلیل آلوده‌بودن هوا، با ماسک در سطح شهر تردد کنند؛ چون مواد شیمیایی بوده است.»

او می‌گوید، سمت غرب بندرعباس که نزدیک اسکله است، هوا کمی آلوده‌تر شده و هرچه به آن سمت نزدیک‌تر می‌شوند، آلودگی بیشتر می‌شود. یکی از فروشندگان پاساژ رویال، مرکز موبایل‌فروشی بندرعباس هم صدای انفجار را شنیده است؛ صدایی بلند که آسمان شهر را سیاه و پر از دود کرده بود. او هم شنیده که تعداد مصدومان زیاد و بیمارستان‌ها شلوغ شده بود و یک منبع گاز در اسکله ترکیده است.

روایت خبرنگاران

خبرنگاران محلی می‌گویند که تا عصر دیروز، زمانی که به اسکله رسیدند تا آخرین وضعیت آن را بررسی کنند، هنوز انفجارهای کوچک رخ می‌داد، بوی مواد شیمیایی احساس می‌شد و مجبور بودند از ماسک استفاده کنند و هم‌زمان مجروحانی جدید به آمارها اضافه می‌شدند. آنها می‌گویند، غیر از تخریب چیز دیگری ندیدند و تا زمانی که در منطقه حضور داشتند انفجارها ادامه داشت، آتش شعله‌ور بود و دود سیاهی تمام شهر را گرفته بود. نیروی دریایی سپاه، نیروی زمینی، یکی از نمایندگان مجلس، هلال‌احمر و استاندار هم در منطقه حضور داشتند.

امدادرسانی به‌صورت هوایی هم انجام می‌شد و هلیکوپترها و بالگردها در حال خاموش‌کردن آتش بودند. زرگر، روزنامه‌نگار محلی هرمزگان است و می‌‌گوید تمام بیمارستان‌ها در حال آماده‌باش‌اند و ۵۱۶ مصدوم تا عصر روز شنبه گزارش شده بود: «سپاه در حال استقرار بیمارستان‌های صحرایی نزدیک اسکله شهید رجایی است. کمبود خون مسئله‌ای است که از قدیم بوده و همیشه سازمان انتقال خون از مردم برای اهدای خون درخواست کرده است. در حال حاضر مردمی که به مراکز درمانی مراجعه می‌کنند، برخی خون می‌دهند اما کافی نیست.»

مصدومان به سه بیمارستان سیدالشهدا، خاتم‌الانبیا و شهید محمدی منتقل شدند و شهرهای اطراف برای ارسال کمک‌های امدادی اعلام آمادگی کردند و فرودگاه بین‌المللی بندرعباس برای انتقال مصدومان آماده شد، اما تا عصر روز گذشته مصدومی منتقل نشد. پریسا قاسمی، یکی دیگر از روزنامه‌نگاران محلی هرمزگان است و تعریف می‌کند که عصر شنبه مصدومان به سه بیمارستان منتقل شدند و از شهرهای شیراز، لار و جهرم هم پشتیبانی و امداد هوایی صورت گرفت: «از مردم خواسته شده برای اهدای خون به مراکز انتقال خون مراجعه کنند.

باتوجه به اینکه امکان انتشار مواد سمی در هوا وجود دارد، خواسته شده مردم در منازل بمانند و بانک‌ها، ادارات و مدارس تعطیل شوند تا از فاجعه‌های بعدی جلوگیری شود. بستگان و آشنایان مصدومان روبه‌روی مراکز درمانی تجمع کردند و پشت در اورژانش بیمارستان‌ها ایستادند. مردم منتظر اظهارنظر رسمی مقامات درباره علت حادثه‌اند. کسانی که در صحنه حضور داشتند تعدادی کشته دیدند اما هنوز تعداد نهایی مشخص نیست. بازار شایعات گرم است، همه نگران عزیزان‌شان هستند و نمی‌دانند چه اتفاقی افتاده است. فضای شهر ملتهب است.

درحال‌حاضر یکی می‌گوید تروریستی بوده، برخی می‌گویند سهل‌انگاری بوده، خنده‌دارترین شایعه این است که می‌گویند به‌دلیل گرمای ۴۰ درجه هوا بوده و عده دیگری می‌گویند، مواد منفجره خاصی بوده است؟» او می‌گوید، باتوجه به همه این دلایل، استاندار یا رئیس ستاد بحران باید یک خبر دقیق به مردم بدهند و بیشترین نگرانی این است که انفجار در نقاط دیگری هم صورت بگیرد. بندر شهید رجایی مهم‌ترین بندر اقتصادی صادرات و واردات ایران است و درحقیقت شاهرگ اقتصاد ایران است. اگر انفجار دوباره‌ای رخ دهد نه‌تنها هرمزگان که کل ایران درگیر این مسئله می‌شوند.

صف طولانی برای اهدای خون

حدود سه‌ساعت بعد از این انفجار، پایگاه انتقال خون استان هرمزگان با انتشار اطلاعیه‌ای از شهروندان بندرعباسی درخواست کرد، برای کمک به تامین خون مورد نیاز مراکز درمانی استان، به‌ویژه گروه‌های خونی منفی، به این پایگاه مراجعه کنند. بعد از این درخواست، صف‌های انتقال خون در بندرعباس شلوغ شد. جعفری، روابط عمومی سازمان انتقال خون استان هرمزگان در گفت‌وگو با «هم‌میهن» توضیح داد که این درخواست برای پشتیبانی بیشتر از مراکز درمانی است و به همه گروه‌های خونی به‌خصوصO منفی نیاز دارند: «مراجعه مردم خوب است و امیدواریم بتوانیم پاسخگوی بیمارستان‌ها باشیم. ما در شبکه ملی خون‌رسانی هم هستیم و از استان‌های همجوار به ما خون می‌رسد. درحال‌حاضر کمبود نداریم، خون بیمارستان را تامین می‌کنیم، ذخیره خون استان برای پنج تا هفت روز را داریم و برای پشتیبانی بیشتر و آمادگی برای اتفاقات بعدی درخواست کردیم مردم به مراکز انتقال خون مراجعه کنند.

تا الان نزدیک 700 مجروح اعلام شده. ما ۲۳ مرکز درمانی داریم که خون در این مراکز توزیع می‌شود و بیماران هم در این مراکز تقسیم می‌شوند.» مدیرکل مدیریت بحران هرمزگان هم دیروز اعلام کرد که از استان‌های گیلان، تهران، یزد، همدان، کرمان، خراسان شمالی و اصفهان ارسال خون به بندر‌عباس انجام شده است.

چرا این بندر مهم است؟

بندر شهید رجایی در ۲۳ کیلومتری غرب بندرعباس در شمال جزیره قشم و تنگه‌هرمز قرار دارد و با داشتن روابط دریایی و مبادله کالا با ۸۰ بندر معروف بین‌المللی از طریق ۳۵ خط برتر کانتینری دنیا تقریباً نیمی از تجارت ایران را برعهده دارد. این بندر به‌نام دروازه طلایی تجارت ایران با جهان هم شناخته می‌شود. خبرگزاری ایسنا در گزارشی جزئیاتی درباره اهمیت این بندر نوشت و توضیح داد، این بندر با ۲۴۰۰ هکتار وسعت، ظرفیت پذیرش سالانه بیش از ۱۰۰ میلیون تن کالا و ظرفیت شش میلیون تی.ای.یو کانتینر را در سال دارد و حجم گسترده‌ای از عملیات جابه‌جایی کالاهایی مانند محصولات فولادی، فله خشک، فله مایع و فرآورده‌های نفتی خام در این بندر انجام می‌شود.

مجتمع عظیم بندری شهید رجایی که بزرگ‌ترین و پیشرفته‌ترین پایانه‌های کانتینری کشور را در اختیار دارد به‌عنوان دروازه واردات، صادرات و تنظیم‌کننده نبض اقتصاد کشور تلقی شده و گفته می‌شود، در میان ۳۵۰۰ بندر مهم دنیا دارای رتبه ۵۹ است. بندر شهید رجایی ظرفیت پذیرش بیش از چهار هزار کشتی از انواع فله‌بر، کانتینری و نفتکش را دارد و بیش از ۵۳ درصد عملیات تخلیه و بارگیری کالا در بنادر کشور را به خود اختصاص داده است.

از مزایا و ویژگی‌های منحصر‌به‌فرد بندر شهید رجایی می‌توان به برخورداری از امتیازات مناطق ویژه اقتصادی، وجود اراضی قابل واگذاری برای فعالیت پشتیبانی، صنعتی، نفتی و خدماتی، وجود شبکه‌های آب، برق، تلفن، آی‌تی و سیستم دفع آب‌های سطحی، امکان استفاده بهینه از شبکه ارتباطی داخلی و بین‌المللی دریایی، راه‌آهن و جاده‌ای، قرار گرفتن در مسیرهای اصلی کریدورهای ترانزیتی نظیر شمال و جنوب، شرق و غرب جهت تسهیل ترانزیت کالا به کشورهای آسیای میانه، حوزه خلیج‌فارس و دریای عمان، افغانستان، پاکستان و عراق، دسترسی به آب‌های آزاد و حداکثر استفاده از مزیت‌های حمل‌ونقل دریایی، مجاورت با مراکز و قطب‌های اصلی تولیدی، صنعتی و پتروشیمی کشور و وجود شبکه‌های بانکی، اعتباری، بیمه‌ای، گمرک و سایر مؤسسات خدماتی مرتبط و امکان استفاده از تسهیلات اعتباری و بانکی نام برد.

این بندر که شامل ۴۰ پست اسکله است، به‌واسطه قرار داشتن در جوار صنایع بزرگ استان و استان‌های تولیدی کشور، همچنین برخورداری از زیرساخت‌های مناسب بخش‌های مختلف حمل‌ونقل و اتصال به شبکه بین‌المللی راه‌آهن، هوایی و جاده تاریخی ابریشم، بیشترین نقش را در صنعت حمل‌ونقلی و توسعه دریامحور بازی می‌کند. در منطقه ویژه اقتصادی شهید رجایی بیش از ۵۰ پایانه و محوطه نگهداری کالا با راهبری بخش خصوصی، ۷۰ درصد ترانزیت کالا، پشتیبانی بیش از ۵۸ درصد عملیات غیرنفتی، ۴۳ درصد عملیات نفتی و تخلیه و بارگیری حدود ۸۵ درصد از عملیات کانتینری در سطح کل بنادر کشور فعالیت می‌کنند.

علاوه بر این، الحاق ۲۴۰۰ هکتار از اراضی واقع در شمال بندر شهید رجایی و ارتقای مساحت بندر که امکان ایجاد یک شهر لجستیک بندری برای گسترش و توسعه صادرات و واردات فراهم می‌کند، از مهمترین اقدامات در دست اجرا برای این بندر است.