سی و ششمین دوره نمایشگاه کتاب تهران به نیمه رسیده است. در این مدت، افزایش قیمت کتاب و کاهش توان مردم برای خرید، از جمله موضوعاتی بوده که فعالان حوزه نشر و مراجعه‌کنندگان به نمایشگاه به آن اذعان داشته‌اند. این موضوع، در حوزه کتاب کودک و نوجوان به دلیل نوع چاپ ویژه این آثار، محسوس‌تر از گذشته است.

بررسی آمار‌های خانه کتاب از سال ۹۹ تا ۱۴۰۳؛ افزایش ۵۶۷ درصدی قیمت کتاب کودک و نوجوان را نشان می‌دهد. افزایش قیمت‌ها در حوزه‌های فرهنگی در سال‌های گذشته سبب شده تا سهم این اقلام از سبد خانواده‌ها رفته‌رفته کاهش یابد. طبق آمار نمافر؛ هزینه‌کرد ایرانی‌ها از سال ۱۳۹۶ تا ۱۴۰۲ در این زمینه آب رفته است؛ به طوری که از ۱۱.۷ درصد در سال ۱۳۹۶ به ۷.۸۵ در سال ۱۴۰۲ رسیده است و در این مدت روند نزولی طی کرده است. طبق بررسی‌های انجام شده، این روند در سال ۱۴۰۰ فقط کمی افزایش داشته، اما در سال‌های بعد، به روند کاهشی خود ادامه داده است. براساس اطلاعات منتشر شده، کاهش ۴ درصدی سهم هزینه‌کرد فرهنگی از کل هزینه‌کرد آن هم طی شش سال ثابت می‌کند همزمان با جهش تورم، اقشار مختلفی از مردم خرید کالا‌ها و خدمات فرهنگی را محدود کرده‌اند.

در حوزه نشر نیز طبق این آمار کاهش خرید مردم محسوس است؛ به طوری که از ۰/۱۸ درصد از کل هزینه‌های خانواده‌ها در سال ۱۳۹۶، به ۰/۱۰ درصد در سال ۱۴۰۲ رسیده و روند تدریجی کاهش را تجربه کرده است. در حوزه صوت و تصویر، از ۰/۲۶ درصد از کل هزینه‌ها در سال ۱۳۹۶ به ۰/۱۰ درصد در سال ۱۴۰۲ رسیده است. در بحث آموزش نیز این مسئله قابل بررسی است؛ به طوری که از ۱.۶۰ درصد از کل هزینه‌ها در سال ۱۳۹۶ به ۰/۷۶ درصد در سال ۱۴۰۲ رسیده است.

دست ما کوتاه و خرما بر نخیل

مشاهدات میدانی از بخش کتاب کودک و نوجوان در نمایشگاه امسال و گفت‌و‌گو با فعالان این حوزه نیز نشان می‌دهد که این بخش رمق سال‌های گذشته را ندارد و میزان فروش، کاهش محسوسی داشته است. یکی از مراجعه‌کنندگان به نمایشگاه از دغدغه‌های خود برای خرید کتاب مناسب برای فرزندان خردسالش گفت و افزود: کتاب خردسال به دلیل شرایطی که کودک دارد، باید حتماً با رنگ‌آمیزی جذاب باشد، از سوی دیگر موادی که در چاپ این آثار به کار می‌رود نیز از نظر بهداشتی حائز اهمیت است؛ چرا که ممکن است کودکان در این سن، کتاب را به دهان خود ببرند.

به گفته او؛ سال گذشته هم برای فرزندانم که دو و سه ساله هستند، از نمایشگاه کتاب خریداری کردم، اما امسال همان کتاب‌ها با چند برابر قیمت عرضه می‌شود. با توجه به افزایش قیمت‌ها در دیگر اقلام ضروری زندگی، توان خرید خانواده‌ها نیز کاهش پیدا می‌کند.

از دیگر نکاتی که در این بخش از کتاب‌های نمایشگاه به چشم می‌خورد، برچسب‌گذاری پشت جلد است؛ به عبارت دیگر ناشران بسیاری تصمیم گرفته‌اند قیمت تمام شده کتاب خود را در نمایشگاه تغییر داده و با قیمت به روز عرضه کنند.

بخش قابل توجهی از کتاب‌های حوزه خردسال، با عروسک و لوازم بازی عرضه می‌شود؛ اقدامی که هم زیبایی بصری کار را افزایش می‌دهد و هم مخاطب را به خواندن کتاب ترغیب. با این حال، بررسی چند عنوان کتابی که با این شرایط منتشر شده و البته قیمت چشم‌گیری هم دارند، نشان می‌دهد که در برخی موارد کیفیت این محصولات جانبی نیز کاهش یافته است. یکی از غرفه‌داران، دلیل آن را کاهش هزینه تولید عنوان کرد و گفت: اگر با متریال عالی منتشر شود، قیمت کتاب چندبرابر بیشتر از قیمت امروز خواهد شد و امکان فروش آن کاهش خواهد یافت.

کتاب دارد به یک کالای لوکس تبدیل می‌شود

در سوی دیگر این میدان، ناشران هستند. کسانی که نمایشگاه کتاب به اصطلاح گُل کار آنهاست و یک سال برای حضور در این رویداد برنامه‌ریزی کرده‌اند. نادر قدیانی، مدیر انتشارات قدیانی با اشاره به تجربه حضور در این دوره نمایشگاه گفت: مایه خوشحالی است، نسل جوانی که در دهه ۶۰ و ۷۰ کودکانی بودند که بهترین دوران انتشار کتاب‌های کودک و نوجوان و رونق ادبیات این حوزه را تجربه کردند، امروز خود والدینی هستند که دغدغه تهیه کتاب برای فرزندانشان را دارند.

او با بیان اینکه در حوزه تولید کتاب برای گروه سنی کودک و نوجوان به ویژه گروه خردسال چیزی از دنیا کم نداریم و حرف برای گفتن داریم، افزود: شرایط اقتصادی ایجاد شده به ویژه پس از همه‌گیری کرونا سبب شده که در حوزه نشر امنیت شغلی هر سال کمرنگ و کمرنگ‌تر شود و مشتریان خودمان را کم‌کم از دست دهیم.

به گفته این پیشکسوت حوزه نشر؛ کتاب دارد در چنین شرایط کنونی به یک کالای لوکس تبدیل می‌شود. خانواده‌های جوان که تلاش دارند برای فرزندانشان کتاب تهیه کنند، از این شرایط دلخور هستند.

قدیانی به شرایط چاپ کتاب برای کودکان اشاره و اضافه کرد: کاغذ مصرفی برای کودک و نوجوان با توجه به اینکه کتاب‌ها باید مصور باشد، کاغذ گلاسه و تحریر است؛ یعنی کاغذی که فقط برای حوزه نشر نیست و در حوزه بسته‌بندی، اقلام دارویی و مصارف ادارات نیز به کار می‌آید؛ در نتیجه کالای سطح بالایی است و می‌توان گفت که جزو کالا‌های مصرف اولیه کشور است.

او با اشاره به نوسانات قیمت ارز و تأثیر آن بر بازار کتاب گفت: زیر سایه این شرایط، شش ماه است که حوزه نشر کودک و نوجوان تولید ندارد و قفل شده است. کتاب‌هایی هم که الآن در نمایشگاه هست، محصول پایان سال گذشته است که به نمایشگاه برسد.

قدیانی با بیان اینکه افزایش قیمت کتاب تنها بر مصرف‌کننده اثر نگذاشته است و ناشر هم از این شرایط متضرر است، به کاهش آمار خرید کتاب در بخش کودک و نوجوان اشاره کرد و ادامه داد: در روز‌های پنجشنبه و جمعه که معمولاً بیشترین بازدید‌ها را در ادوار مختلف نمایشگاه داشتیم، امسال با کاهش حدود ۴۰ درصدی مراجعه‌کنندگان مواجه بودیم. این آمار در روز‌های دیگر هفته به بیش از ۵۰ درصد می‌رسد. این آماری است که خود مسئولان اعلام کرده‌اند.

او با اشاره به تجربه این روز‌های غرفه انتشارات قدیانی گفت: ما در انتشارات قدیانی که در این سال‌ها بزرگترین غرفه را داشتیم و معمولاً یکی از غرفه‌های پربازدید بودیم، الآن شاهد این هستیم که خانواده‌ها می‌آیند، نگاه می‌کنند و می‌روند؛ نهایتاً یک یا دو کتاب می‌خرند.

قدیانی با تأکید بر اینکه شرایط فعلی کتاب را به یک کالای لوکس تبدیل کرده است، یادآور شد: طبقه متوسط جامعه که طبقه کتابخوان است، پیش از این نیز توان خرید کالای لوکس را نداشت.

کتاب کودک، کتاب کودک و نوجوان، نمایشگاه کتاب، نمایشگاه بین المللی کتاب تهران.

این فعال حوزه نشر در ادامه به جلسه روز گذشته برخی از ناشران با اعضای کمیسیون فرهنگی مجلس اشاره و اضافه کرد: در این جلسه تأکید کردیم که با این شرایط تولید، حداقل کمیسیون فرهنگی تدابیری بیندیشد تا بودجه قابل ملاحظه‌ای به نهاد کتابخانه‌ها پرداخت شود تا از این طریق از کتابخانه‌ها حمایت شود.

قدیانی در پایان پیشنهاد کرد که اگر نمی‌توان یارانه‌ای به کاغذ اختصاص داد، این یارانه را متوجه مصرف‌کننده کنیم و با در نظر گرفتن یارانه مناسبی، به تجهیز کتابخانه‌های عمومی و مدارس بپردازیم تا بچه‌ها از کتاب محروم نشوند.

قیمت کتاب و لزوم کاهش آن، از جمله دغدغه‌های رهبر معظم انقلاب طی سال‌های گذشته بوده که در بازدید از ادوار مختلف نمایشگاه به آن اشاره کرده‌اند. در همین راستا، سیدعباس صالحی، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی از برنامه‌ریزی برای افزایش یارانه بخش فرهنگ از جمله کتاب در مذاکره با دولت، مجلس و بخش‌های اقتصادی خبر داد.

دست‌اندرکاران نمایشگاه کتاب تهران امسال تصمیم گرفته‌اند به منظور حمایت از صنعت نشر و مخاطبان، یارانه بیشتری را به کتاب اختصاص دهند. با این حال به نظر می‌رسد در نظر گرفتن یارانه، مسکنی موقتی برای شرایط حاضر و افزایش توان خریدار باشد. حوزه نشر سال‌هاست که با مشکلات متعدد دست و پنجه نرم می‌کند و تلاش دارد که در مواجهه با این چالش‌ها، سر پا بایستد. تمرکز بر روی دیگر بخش‌ها مانند تقویت شبکه توزیع، دسترسی آسان از طریق تجهیز کتابخانه‌ها، فرهنگ‌سازی برای مطالعه در کنار در نظر گرفتن یارانه‌های حمایتی می‌تواند بخشی از آلام این حوزه را التیام دهد.