این کتاب… جزو آخرین موج‌های نگاه‌های مدرنیستی به تاریخ و بازاندیشی تاریخی با رهیافت انتقادی است و به نظرم برای چالش‌شناسی معرفت تاریخی متن بسیار مهمی است و در ردیف آخرین متن‌هایی است که زمینه‌ساز گذار به ایده‌های پسامدرنیستی در تاریخ است.

به گزارش ایبنا، کتاب «تاریخ چیست؟» اثر ادوارد هالت کار با ترجمه حسن کامشاد است که دورنمایی باستانی و مدرن از معرفت تاریخی را در پنج فصل با عنوان‌هایی چون: «مورخ و واقعیات او»، «جامعه و فرد»، «تاریخ، علم و اخلاق»، «علیت در تاریخ» و «تاریخ به منزله پیشرفت و افق گسترنده» ارائه کرده است.

گفتگویی با علیرضا ملایی توانی، استاد تاریخ درباره این کتاب پراهمیت که با ترجمه زنده‌یاد حسن کامشاد مود توجه بسیاری از تاریخ‌نگاران قرار گرفته انجام شده است، در ادامه می‌خوانید:

لطفا در ابتدا درباره اهمیت کتاب «تاریخ چیست؟» بگویید؟

کتاب «تاریخ چیست؟» یکی از آثار درخشان و تاثیرگذار در حوزه فلسفه علم تاریخ به‌ویژه مباحث روش‌شناسی و معرفت‌شناسی تاریخی و تاریخ‌ورزی به طور عام است. این اثر که نخستین بار در سال ۱۹۶۱ میلادی منتشر شد، به بررسی ماهیت دانش تاریخ، اندیشه تاریخ‌نگاری و تاریخ‌شناسی می‌پردازد و از مسائل، موضوعات، مفاهیم، رهیافت‌ها، نظریه‌ها و جریان‌های گوناگون معرفت تاریخی بحث می‌کند.

ادوارد هالت کار در این کتاب ایده‌های ناکارآمد و نگرش‌های سنتی درباره تاریخ و تاریخ‌نگاری را به چالش می‌کشد و با گشودن دریچه‌های تازه به روی مخاطبانش، می‌کوشد درکی به مراتب متفاوت‌تر، دریافتی جدیدتر و نگرشی عمیق‌تر از تاریخ ارائه کند. کار با استفاده از تجربه‌های اجرایی، ارائه شواهد و استدلال‌های تاریخی متعدد به نقد و تحلیل باورهای رایج مورخان درباره تاریخ بپردازد، و از مسائلی چون تاثیر ارزش‌ها و تعصبات شخصی مورخان بر تاریخ‌نگاری، نقش شواهد و منابع در شکل‌گیری تفسیرهای تاریخی، و تفاوت‌های بین «تاریخ» به عنوان رویدادهای گذشته و «تاریخ» به عنوان ثبت و تفسیر این رویدادها سخن بگوید.

نویسنده در کتاب «تاریخ چیست؟» با دفاع از نسبی‌گرایی تاریخی، اهمیت درک زمینه و بافت تاریخی در امر تاریخ‌نویسی، بر نقش مورخ و توانایی‌های او به عنوان متفکر و تفسیرکننده تاریخ تاکید می‌کند. به باور کار، تاریخ و دریافت‌های تاریخی یک حقیقت ثابت و غیرقابل تغییر نیست که آگاهی تاریخی را به امری منجمد تبدیل کند، بلکه معرفت تاریخی یک معرفت پویا، تحول‌یابنده و تحت تاثیر دیدگاه‌ها و فرضیات مختلف است.

در این کتاب تاریخ نه چونان داستان‌هایی صرف از گذشته، بلکه یک چونان فرایند فکری پیچیده تصویر است که در آن مورخان نقشی بی‌همتا و منحصر به فردی در شکل‌گیری تفسیرها، آگاهی‌ها و خودآگاهی‌های تاریخی دارند.

چرا کتاب «تاریخ چیست؟» ادوارد هالت کار مورد توجه تاریخ‌نگاران و متخصصان این حوزه قرار گرفت؟

اگر بخواهم درباره کتاب «تاریخ چیست؟» سخن بگویم و یادی از زنده‌یاد حسن کامشاد داشته باشم باید بگویم در سنت آکادمیک انگلستان یک رویه‌ای وجود دارد که براساس آن، هرگاه یکی اعضای هیات علمی بخواهد به عنوان استاد صاحب‌نام، صاحب کرسی به مقام پروفسوری دست پیدا کند یک سلسله سخنرانی‌هایی در جمع متخصصان ارائه می‌دهد و این سخنرانی‌ها بعدها پیاده‌سازی، ویرایش، اصلاح و بازنویسی می‌شوند و هنگامی که به سطح مطلوب و رضایت‌بخشی رسید، منتشر می‌شود.

کتاب «تاریخ چیست؟» یکی از این متن‌هاست که توسط ادوارد هالت کار در قالب یک رشته سخنرانی‌های تخصصی ارائه و سپس پیاده و بازنویسی شد. اهمیت این کتاب به این دلیل است که آقای کار یک دیپلمات کارکشته بود با تجربه گسترده در امور اجرایی، در عین حال شخصیتی آکادمیک بود با تجربه گسترده مطالعات چندرشته‌ای، فرارشته‌ای و میان‌رشته‌ای و همچنین تاریخ‌پژوهی برجسته در قلمروهای مختلف تاریخ اروپا و تاریخ روسیه بود.

افزون بر این، وی آشنایی کامل با مباحث روش‌شناختی و معرفت‌شناسی تاریخی و فلسفه انتقادی – تحلیلی تاریخ داشت و در مباحث نظری تاریخ انسانی صاحب اندیشه بود و در این موضوعات تخصصی تاریخ‌نگاری تبحر کافی داشت. به دلیل ترکیب همین توانایی‌ها بود که این متن ماندگار را خلق کرد.

ترجمه این کتاب چه تاثیری بر روش‌های تاریخ‌نگاری گذاشت؟

وقتی از اهمیت این کتاب سخن می‌گوییم به این معنا است که اهمیت این اثر را از میان بسیاری از کتاب‌های معتبری که در همین زمینه در دنیا نوشته شده بودند، درک کنیم. این نوع کتاب‌ها را کسی می‌شناسد که افزون بر شناخت اهمیت یک اثر، هم اهل فن و هم انسانی دردآشنا باشد. به این معنا که مشکلات، نارسایی‌ها و کاستی‌هایی موجود در آن حوزه معرفتی که یک کتاب معتبر در دنیا درباره‌اش نوشته شده است به‌درستی بشناسد و آن را با دقت و وسواس به زبان کشورش برگرداند تا هموطنانش بتوانند از آن استفاده کنند به تعبیری نماد این سخن مشهور در ایران باشد که: قدر زر زرگر شناسد / قدر گوهر گوهری.

مرحوم کامشاد هوشمندانه، هوشیارانه، آگاهانه، مسئولانه و درداندیشانه متن بسیار مهم، راه‌گشا، کاربردی، جذاب و فاخری را انتخاب کرد که تاثیری عمیق بر روی معرفت تاریخی در اغلب نقاط جهان ایجاد کرده بود و به بیشتر زبان‌های مهم دنیا ترجمه شده بود. کامشاد با این اقدام به جای خود باعث شد این اثر شایسته به زبان فارسی برگردد.

کوشش بزرگ‌ترش افزون بر شناسایی و معرفی این اثر به ایرانیان، ترجمه بسیار روان، بسیار دقیق و در عین حال خلاقانه‌اش بود. این اثر از این جهت بسیار نکته‌سنجانه و از نظر زبان‌شناسی شایسته تحسین است که برای انبوهی از واژگان مفاهیم و اصطلاحات، معادل‌های دقیقی وضع کرد که از آن پس وارد ادبیات تاریخ‌نگاری ما شدند و تا امروز به اعتبار خود باقی است.

کامشاد کاری را به سامان رساند که بسیاری از مورخان در آن زمان قادر به انجام آن نبودند و شاید اهمیت متن را درک نکرده بودند. این کتاب وقتی با آن ترجمه روان و درخشان و دقیق وارد بازار نشر شد، مورد توجه اصحاب تاریخ و همه کسانی قرار گرفت که درباره تاریخ می‌اندیشیدند و الزاما رشته آن‌ها تاریخ نبودند. این کتاب از آن زمان بارها و بارها خوانده شد و همچنان خوانده می‌شود.

من همین‌جا به همه علاقه‌مندان به مباحث معرفت‌شناسی تاریخی توصیه می‌کنم حتما آن را بخوانند و در مباحث آن تأمل کنند. به دلایلی که گفتم به نظرم می‌آید که کامشاد تاثیر عمیقی دست‌کم با همین یک ترجمه بر تحول فکر تاریخی، تحول معرفت‌شناسی تاریخی، روش‌شناسی تاریخی، فلسفه علم تاریخ، تاریخ‌نگاری و تاریخ‌اندیشی در ایران گذاشته است. زیرا این متن هنوز یکی از درخشان‌ترین، مهم‌ترین و جدی‌ترین متن‌های نظری – مفهومی تاریخ است و همچنان اثرگذار و الهام‌بخش برای همه کسانی است که در این مسیر گام برمی‌دارند و راه می‌پیمایند.

آیا ترجمه این کتاب توانسته چالش‌های موجود در تاریخ‌نگاری را واکاوی کند؟

این کتاب از آن‌جا که در یکی از قله‌های بلند نگرش‌های انتقادی به تاریخ‌نگاری ایستاده و درواقع جزو آخرین موج‌های نگاه‌های مدرنیستی به تاریخ و بازاندیشی تاریخی با رهیافت انتقادی است و به نظرم برای چالش‌شناسی معرفت تاریخی متن بسیار مهمی است و در ردیف آخرین متن‌هایی است که زمینه‌ساز گذار به ایده‌های پسامدرنیستی در تاریخ است و بسیاری از یافته‌ها و ایده‌هایی که در این کتاب مطرح شده، برای همه کسانی که چه با رهیافت سنتی و چه با رهیافت مدرن و حتی کسانی که می‌خواهند با رهیافت‌های پسامدرنیتسی با تاریخ آشنا شوند، بسیار جدی، راه‌گشا و الهام‌بخش است زیرا بسیاری از شکاف‌های معرفتی را پُر می‌کند و حلقه واسطی است برای پیوند دادن این حوزه‌ها به یکدیگر و با مثال‌هایی که می‌زند و شکل بحث‌هایی که مطرح می‌کند و با استدلال‌هایی که می‌آورد کمک‌کار فوق‌العاده برای همه کسانی است که در حوزه مباحث نظری، مفهومی و مباحث روش‌شناسی و معرفت‌شناسی تاریخی می‌اندیشند.

از همین جا درود می‌فرستم به روان دکتر حسن کامشاد که با این کار برجسته و درخشان و بی‌نظیر خود کمک بزرگی به همه کسانی کرد که امروز بر کرسی استادی دانشگاه‌ها نشسته‌اند و کسانی که درباره تاریخ و معرفت‌تاریخی می‌اندیشند.

درباره ادوارد هالت کار

ادوارد هالت کار یا ئی. اچ. کار (۲۸ ژوئن ۱۸۹۲–۳ نوامبر ۱۹۸۲) مورخ، دیپلمات، روزنامه‌نگار و نظریه‌پرداز روابط بین‌الملل انگلیسی و یکی از مخالفان تجربه‌گرایی در تاریخ‌نگاری بود. کار بیشتر به خاطر نوشتن یک مجموعه چهارده جلدی درباره تاریخ شوروی از ۱۹۱۷ تا ۱۹۲۹، نوشته‌های وی در زمینه روابط بین‌الملل از جمله بحران بیست ساله، و کتاب تاریخ چیست؟ شناخته می‌شود.

درباره حسن کامشاد

حسن کامشاد (جسن میرمحمد صادقی) متولد اصفهان است، او تحصیلات ابتدایی و متوسطه را در اصفهان و دبیرستان ادب طی کرد پس از دبیرستان با دیپلم ادبی برای ادامه تحصیل به دانشکده حقوق دانشگاه تهران رفت. پس از فارغ‌التحصیلی به جنوب رفت و مشغول کار در شرکت نفت شد. او در این دوران به فعالیت‌های دست چپی پرداخت و در پی وقایع ۲۸ مرداد مجبور شد به تهران بیاید. او بعدها به دعوت دانشگاه کیمبریج برای تدریس زبان فارسی به انگلستان رفته و در کنار تدریس به تحصیل زبان و ادبیات فارسی در این دانشگاه پرداخت.

رساله دکترای او درباره نثر معاصر فارسی بود که بعدها در انگلستان به عنوان Modern persian prose literature به چاپ رسید. این کتاب سال‌ها بعد توسط او به عنوان پایه‌گذاران نثر جدید فارسی از سوی نشر نی منتشر شد. او پس از تحصیل به عنوان استاد زبان فارسی دانشگاه کیمبریج به تدریس پرداخت و همچنین استاد مدعو دانشگاه کالیفرنیا بوده است.

همچنین پس از پنج سال تحصیل به ایران بازگشت و سال‌ها در ایران بود تا اینکه از طرف شرکت نفت به لندن رفته و پس از بازنشستگی به تألیف و ترجمه مشغول شد. نام خانوادگی او میرمحمد صادقی بوده که خودش در جوانی آن را به کامشاد تغییر داد.