گردشگری دسترس‌ پذیر ؛ از شعار تا اجرا در برنامه‌ریزی شهری

گردشگری دسترس‌ پذیر، مفهومی فراتر از تسهیل حرکت افراد دارای معلولیت است؛ این رویکرد، برابری در بهره‌مندی از تجربه سفر را برای همه افراد جامعه—صرف‌نظر از سن، توان جسمی یا شرایط خاص—مورد توجه قرار می‌دهد. در دنیای امروز که عدالت اجتماعی به یکی از ارکان توسعه پایدار تبدیل شده، گردشگری فراگیر دیگر یک انتخاب نیست، بلکه ضرورتی اجتناب‌ناپذیر در طراحی شهری و سیاست‌گذاری‌های ملی است.

اما فاصله میان «شعار» و «عمل»، همچنان بزرگ‌ترین چالش پیش روی تحقق این نوع گردشگری در بسیاری از کشورها، از جمله ایران است. بدون وجود زیرساخت‌های مناسب، آموزش تخصصی نیروی انسانی و توجه به نیازهای واقعی اقشار مختلف، نمی‌توان از شهری سخن گفت که همه در آن به‌راحتی سفر می‌کنند. این مقاله به بررسی اهمیت، موانع و مسیرهای اجرایی‌سازی گردشگری دسترس‌پذیر در برنامه‌ریزی شهری می‌پردازد؛ مسیری که آغازش با آگاهی است و مقصدش، شهری برای همه.

گردشگری دسترس‌پذیر چیست؟

گردشگری دسترس‌پذیر (Accessible Tourism)، به معنای طراحی خدمات، زیرساخت‌ها، اطلاعات و فعالیت‌های گردشگری به گونه‌ای است که برای همه افراد – صرف‌نظر از توانایی‌های جسمی، حسی یا ذهنی – قابل دسترسی، استفاده و لذت بردن باشد. این نوع گردشگری نه‌تنها برای افراد دارای معلولیت، بلکه برای سالمندان، والدین با کالسکه کودک، بیماران موقتی یا حتی گردشگران خارجی با نیازهای خاص نیز اهمیت دارد.

چرا توجه به گردشگری دسترس‌پذیر ضروری است؟

۱. حق برابر برای بهره‌مندی از سفر

گردشگری یک حق انسانی است. سازمان ملل و سازمان جهانی گردشگری (UNWTO) تأکید دارند که همه افراد، صرف‌نظر از محدودیت‌های فیزیکی یا ذهنی، باید از حق تجربه سفر و بازدید از جاذبه‌های طبیعی، فرهنگی و تاریخی برخوردار باشند.

۲. افزایش جمعیت سالمندان و نیاز به خدمات ویژه

با روند جهانی سالمندی جمعیت، شمار افرادی که نیاز به خدمات گردشگری قابل‌دسترس دارند، در حال افزایش است. توجه به این قشر نه‌تنها یک ضرورت اجتماعی بلکه فرصتی اقتصادی برای صنعت گردشگری است.

۳. افزایش رضایت و وفاداری گردشگران

زمانی که خدمات گردشگری به‌گونه‌ای طراحی شود که همه بتوانند از آن استفاده کنند، رضایت گردشگران به شکل چشم‌گیری افزایش می‌یابد. این رضایت به بازگشت دوباره، تبلیغات دهان‌به‌دهان مثبت و در نهایت رشد اقتصادی منجر می‌شود.

۴. مسئولیت اجتماعی و انسانی

جامعه‌ای که به نیازهای اقشار گوناگون توجه دارد، جامعه‌ای انسانی‌تر، اخلاقی‌تر و توسعه‌یافته‌تر است. گردشگری دسترس‌پذیر نشانه‌ای از بلوغ اجتماعی و فرهنگی یک کشور یا شهر است.

چه اقداماتی برای تحقق گردشگری دسترس‌پذیر لازم است؟

زیرساخت‌های فیزیکی مناسب

احداث رمپ، آسانسور، سرویس‌های بهداشتی مناسب، پیاده‌روهای هم‌سطح و امکانات حمل‌ونقل قابل استفاده برای افراد کم‌توان.

آموزش و آگاه‌سازی فعالان گردشگری

پرسنل هتل‌ها، راهنمایان گردشگری، رانندگان و مسئولان جاذبه‌ها باید با نحوه برخورد و کمک به افراد دارای نیازهای خاص آشنا باشند.

اطلاع‌رسانی شفاف و در دسترس

ارائه اطلاعات به زبان ساده، فونت‌های خوانا، نسخه‌های صوتی یا بریل، و وب‌سایت‌های قابل‌دسترسی برای نابینایان و ناشنوایان.

مشارکت فعال خود افراد دارای معلولیت در طراحی خدمات

بهترین راه برای شناخت نیازهای واقعی، مشارکت‌دادن خود این افراد در طراحی و ارزیابی خدمات گردشگری است.

جامعه هدف گردشگری دسترس‌پذیر چه کسانی هستند؟

برخی گمان می‌کنند گردشگری قابل‌دسترس فقط برای افراد دارای معلولیت است، اما در واقع جامعه هدف آن بسیار گسترده‌تر است و شامل موارد زیر می‌شود:

افراد دارای ناتوانی‌های جسمی، حرکتی، بینایی یا شنوایی

افراد سالمند

افراد دارای بیماری‌های موقتی (مثلاً آسیب‌دیدگی پا یا جراحی اخیر)

زنان باردار

خانواده‌هایی با کودکان و کالسکه

گردشگران خارجی با نیازهای ارتباطی خاص (مثلاً نیاز به زبان ساده، نقشه ویژه یا خدمات راهنمایی)

این نشان می‌دهد که بخش بزرگی از جامعه، چه موقتی و چه دائمی، به نوعی از خدمات گردشگری دسترس‌پذیر بهره‌مند خواهند شد.

مزایای اقتصادی توسعه گردشگری دسترس‌پذیر

بر اساس آمارهای منتشرشده توسط سازمان جهانی گردشگری (UNWTO) و اتحادیه اروپا:

بیش از ۱ میلیارد نفر در جهان دارای نوعی از معلولیت هستند.

گردشگران دارای نیازهای خاص، معمولاً سفرهایی طولانی‌تر با هزینه بالاتر دارند.

وفاداری این گروه بسیار بالاست؛ یعنی اگر جایی مناسب‌سازی شده باشد، آن‌ها چندین‌بار بازمی‌گردند و آن را به دیگران نیز معرفی می‌کنند.

کشورهای پیشرو مانند اسپانیا، فرانسه، استرالیا و ژاپن، بخش مهمی از درآمد گردشگری خود را از گردشگران سالمند یا دارای نیازهای خاص تأمین می‌کنند.

بنابراین سرمایه‌گذاری در دسترس‌پذیر کردن زیرساخت‌ها، نه تنها یک مسئولیت انسانی، بلکه یک فرصت اقتصادی قابل توجه برای کشورها، شهرها و حتی کسب‌وکارهای کوچک گردشگری است.

نمونه‌هایی موفق از گردشگری دسترس‌ پذیر در جهان

بارسلونا، اسپانیا

از شهرهای پیشرو در اروپا برای طراحی شهری بدون مانع، با ایستگاه‌های مترو و اتوبوس‌های کاملاً قابل‌دسترس.

سیدنی، استرالیا

پارک‌ها، مسیرهای ساحلی و موزه‌ها به امکانات ویژه برای کاربران ویلچر و نابینایان مجهز شده‌اند.

کیوتو، ژاپن

معابد تاریخی با رمپ‌های چوبی و تابلوهای راهنما برای ناشنوایان و کم‌بینایان، بدون آسیب به اصالت معماری سنتی.

موزه لوور، پاریس

با ارائه توضیحات صوتی، مسیرهای مخصوص ویلچر و همراهی ویژه برای بازدیدکنندگان دارای نیاز خاص.

پیشنهاداتی برای توسعه گردشگری دسترس‌پذیر در ایران

در کشور ما، گردشگری دسترس‌پذیر هنوز به‌طور جدی در سیاست‌گذاری‌های شهری و گردشگری وارد نشده است. اما می‌توان اقدامات عملیاتی زیر را پیشنهاد داد:

تدوین استانداردهای ملی برای دسترس‌پذیری جاذبه‌های گردشگری

آموزش تخصصی راهنمایان تور و کارمندان حوزه هتل‌داری

فراهم‌سازی سیستم رزرو خدمات قابل‌دسترس در سایت‌های گردشگری

اجرای پروژه‌های نمونه در شهرهای گردشگری مهم مانند شیراز، اصفهان، یزد، تهران

استفاده از تجربه و مشاوره افراد دارای معلولیت برای بازطراحی فضاها

نتیجه‌گیری پایانی

سفر، تجربه‌ای است انسانی، احساسی و فرهنگی که نباید به دلیل محدودیت‌های فیزیکی یا زیرساختی از کسی دریغ شود. توسعه گردشگری دسترس‌پذیر، ابزاری برای تحقق عدالت اجتماعی، توسعه پایدار و بهره‌وری اقتصادی گسترده‌تر است. با یک رویکرد برنامه‌ریزی‌شده، همکاری میان نهادهای شهری، گردشگری و گروه‌های مردم‌نهاد، می‌توان جهانی ساخت که در آن سفر، تجربه‌ای ممکن و لذت‌بخش برای همه باشد.