از «روز واقعه» تا «رستاخیز»؛ روایت‌های سینمایی از قیام حسینی(ع)

ماه محرم، به ‌ویژه روز عاشورا، به‌ عنوان نقطه عطفی در تاریخ اسلام و فرهنگ شیعی، همواره مورد توجه هنرمندان ایرانی بوده است. قیام امام حسین (ع) در سال ۶۱ هجری قمری، به دلیل ابعاد عمیق انسانی، اخلاقی و معنوی‌اش، بستری غنی برای خلق آثار نمایشی فراهم کرده است. سینمای ایران و تلویزیون، به‌ویژه پس از انقلاب اسلامی، تلاش کرده‌ با تولید فیلم‌ها و سریال‌هایی با محوریت این واقعه یا آیین‌های مرتبط با آن، هم به انتقال پیام عاشورا بپردازد و هم فرهنگ عزاداری و تعزیه را به نسل‌های جدید معرفی کند و مهمتر از همه فرهنگ مقاومت مقابل ظالم را تقویت کند. فیلم سینمایی سفیر (۱۳۶۰، فریبرز صالح) فیلم سینمایی سفیر به کارگردانی فریبرز صالح یکی از نخستین تلاش‌های سینمای ایران پس از انقلاب اسلامی برای به تصویر کشیدن واقعه عاشورا است. این فیلم، که در سال ۱۳۶۰ ساخته شد، داستان قیس بن مسهر صیداوی، یکی از یاران امام حسین (ع)، را روایت می‌کند که به‌عنوان سفیر ایشان به کوفه فرستاده می‌شود تا پیام امام را به مردم این شهر برساند. قیس در میانه راه توسط نیروهای عبیدالله بن زیاد دستگیر و پس از حوادثی دراماتیک، به شهادت می‌رسد. سفیر از نظر سینمایی اثری پیشگام محسوب می‌شود، زیرا در دورانی ساخته شد که سینمای ایران هنوز در حال تثبیت هویت خود پس از انقلاب بود. فیلم‌نامه منسجم، طراحی صحنه و لباس متناسب با فضای تاریخی و موسیقی تأثیرگذار، این اثر را به یکی از آثار برجسته آن دوره تبدیل کرده است. با این حال، محدودیت‌های فنی و بودجه‌ای آن زمان باعث شد که برخی جنبه‌های بصری فیلم، از جمله جلوه‌های ویژه و بازسازی صحنه‌های نبرد، ساده و ابتدایی به نظر برسد. از منظر روایی، سفیر موفق می‌شود با تمرکز بر شخصیت قیس، حس وفاداری و فداکاری را به اباعبدالله (ع) به ‌خوبی منتقل کند. این فیلم به‌جای نمایش مستقیم واقعه کربلا، به یکی از وقایع جانبی آن می‌پردازد و از این طریق، به مخاطب اجازه می‌دهد تا به لایه‌های عمیق‌تر قیام عاشورا تأمل کند. با این حال، برخی منتقدان معتقدند که فیلم در شخصیت‌پردازی برخی نقش‌های فرعی و ایجاد عمق احساسی در روابط میان شخصیت‌ها می‌توانست قوی‌تر عمل کند. فیلم سینمایی روز واقعه (۱۳۷۳، شهرام اسدی) روز واقعه، به کارگردانی شهرام اسدی و با فیلم‌نامه‌ای از بهرام بیضایی، یکی از برجسته‌ترین آثار سینمایی ایران با موضوع عاشورا است. این فیلم داستان عبدالله، جوانی نصرانی را روایت می‌کند که به عشق دختری به نام راحله به اسلام گرویده است. در روز عروسی‌اش، ندایی مرموز او را به یاری فرا می‌خواند و عبدالله، بی‌آنکه بداند به سوی چه هدفی می‌رود، راهی کوفه می‌شود. او در غروب عاشورا به کربلا می‌رسد و با حقیقت تلخ شهادت امام حسین (ع) مواجه می‌شود. از منظر سینمایی، روز واقعه اثری استثنایی است که به دلیل فیلم‌نامه قدرتمند بیضایی و کارگردانی هوشمندانه اسدی، هنوز هم یکی از تأثیرگذارترین فیلم‌های عاشورایی محسوب می‌شود. استفاده از نمادپردازی، دیالوگ‌های شاعرانه و بازی درخشان علیرضا شجاع‌نوری در نقش عبدالله، این فیلم را به اثری ماندگار تبدیل کرده است. طراحی صحنه و بازسازی فضای تاریخی، هرچند با محدودیت‌های فنی مواجه بود، به‌خوبی حس و حال دوره اموی را منتقل می‌کند. نقد این اثر نشان‌دهنده توازن بین فرم و محتواست. روز واقعه نه‌تنها به لحاظ روایی، بلکه از نظر مضمونی نیز اثری عمیق است که پرسش‌هایی درباره ایمان، حقیقت و فداکاری مطرح می‌کند. با این حال، برخی منتقدان معتقدند که ریتم کند فیلم در برخی بخش‌ها ممکن است برای مخاطب عام چالش‌برانگیز باشد. این اثر با استقبال گسترده مخاطبان و منتقدان مواجه شد و همچنان به‌عنوان پرچم‌دار روایت عاشورا در سینمای ایران شناخته می‌شود. فیلم سینمایی رستاخیز (۱۳۹۱، احمدرضا درویش) رستاخیز، به کارگردانی احمدرضا درویش، یکی از بزرگ‌ترین پروژه‌های سینمایی ایران با موضوع عاشوراست که به‌ طور مستقیم به واقعه کربلا می‌پردازد. این فیلم داستان بکیر، فرزند حر بن یزید ریاحی را روایت می‌کند که شاهد وقایع کربلا و شهادت امام حسین (ع) است. رستاخیز به دلیل تولید پرهزینه و استانداردهای بالای بصری، از جمله طراحی صحنه، لباس و جلوه‌های ویژه، توجه زیادی را به خود جلب کرد. با این حال، این فیلم با حاشیه‌های فراوانی مواجه شد، به ‌ویژه به دلیل نمایش چهره حضرت ابوالفضل (ع)، که اعتراضاتی را برانگیخت و مانع از اکران عمومی آن شد. از نظر سینمایی، رستاخیز اثری جاه‌طلبانه است که تلاش می‌کند با استفاده از استانداردهای بین‌المللی، عظمت واقعه کربلا را به تصویر بکشد. با این حال، برخی منتقدان معتقدند که روایت فیلم در برخی بخش‌ها فاقد انسجام و گیرایی لازم است، به‌ویژه در مقایسه با سریال‌هایی مانند مختارنامه که زمان بیشتری برای شرح وقایع داشته‌اند. داستان رستاخیز با تمرکز بر شخصیت حر و پسرش، به بررسی مفاهیمی چون توبه، وفاداری و عدالت می‌پردازد. این فیلم از منظر بصری، اثری قابل ‌توجه است، اما ضعف در عمق بخشیدن به شخصیت‌های فرعی و برخی پیچیدگی‌های روایی، از نقاط ضعف آن محسوب می‌شود. با وجود حاشیه‌ها، رستاخیز به‌عنوان یکی از معدود آثار سینمایی که مستقیماً به کربلا پرداخته، اهمیت تاریخی و فرهنگی دارد. سریال مختارنامه (۱۳۸۹، داوود میرباقری) مختارنامه، به کارگردانی داوود میرباقری، یکی از فاخرترین سریال‌های تاریخی تلویزیون ایران است که به قیام مختار ثقفی به خونخواهی امام حسین (ع) می‌پردازد. این سریال با بودجه‌ای هنگفت و بازیگرانی برجسته مانند فریبرز عرب‌نیا، رضا کیانیان و فرهاد اصلانی، به بازسازی وقایع پیش و پس از عاشورا پرداخته و با جزئیات تاریخی و دراماتیک، مخاطبان را مجذوب خود کرد. از نظر سینمایی، مختارنامه به دلیل طراحی صحنه و دکور دقیق، گریم حرفه‌ای و کارگردانی استادانه میرباقری، استانداردهای جدیدی را در تولیدات تلویزیونی ایران تعریف کرد. این سریال نه‌تنها به لحاظ بصری، بلکه از منظر روایت نیز اثری قدرتمند است که با تمرکز بر شخصیت‌پردازی مختار و دیگر یارانش، به بررسی مفاهیم عدالت‌خواهی و انتقام می‌پردازد. با این حال، برخی منتقدان به خشونت زیاد برخی صحنه‌ها و حذف بخش‌هایی از سریال در بازپخش‌ها انتقاد دارند. داستان سریال از دوران خلافت یزید آغاز می‌شود و به قیام مختار علیه امویان می‌رسد. این اثر با نمایش جزئیات تاریخی و شخصیت‌های متعدد، به مخاطب درک عمیقی از پیچیدگی‌های سیاسی و اجتماعی آن دوره می‌دهد. مختارنامه همچنان یکی از پرمخاطب‌ترین سریال‌های محرمی است که هرساله بازپخش می‌شود. سریال شب دهم (۱۳۸۰، حسن فتحی) شب دهم، به کارگردانی حسن فتحی، یکی از محبوب‌ترین سریال‌های مناسبتی محرم است که با ترکیبی از داستان عاشقانه و مضامین عاشورایی، به روایت زندگی حیدر خوش‌مرام (حسین یاری)، جوانی شرور که عاشق یک شاهزاده قجری می‌شود، می‌پردازد. این سریال با محوریت آیین تعزیه، به‌طور غیرمستقیم به واقعه عاشورا اشاره دارد و تحول شخصیتی حیدر را در بستر این آیین به تصویر می‌کشد. از منظر سینمایی، شب دهم به دلیل کارگردانی ظریف فتحی، بازی‌های درخشان بازیگران و موسیقی ماندگار تیتراژ، اثری تأثیرگذار است. این سریال با ترکیب درام عاشقانه و فضای تاریخی، موفق شد مخاطبان عام و خاص را جذب کند. با این حال، برخی معتقدند که با گذشت زمان، برخی جنبه‌های تولیدی سریال، مانند کیفیت تصویر، کمی کهنه به نظر می‌رسد. داستان شب دهم با نمایش تحول حیدر از یک شرور به فردی فداکار، به مفاهیم عاشورایی چون ایثار و عشق به اهل‌بیت (ع) اشاره دارد. این سریال به دلیل روایت جذاب و شخصیت‌پردازی قوی، همچنان یکی از آثار ماندگار تلویزیون ایران است. سریال معصومیت از دست رفته (۱۳۸۲، داوود میرباقری) معصومیت از دست رفته، دیگر اثر برجسته داوود میرباقری، داستان شوذب، یکی از یاران حضرت علی (ع) را روایت می‌کند که در آستانه قیام عاشورا، به دلیل وسوسه‌های مادی، به خزانه‌دار کوفه تبدیل می‌شود و در برابر امویان سکوت می‌کند. این سریال با بازی درخشان امین تارخ و سارا خوئینی‌ها، به بررسی گناه و مکافات در مواجهه با واقعه کربلا می‌پردازد. از نظر سینمایی، این سریال به دلیل کارگردانی دقیق، دیالوگ‌های عمیق و شخصیت‌پردازی چندلایه، اثری قابل‌توجه است. با این حال، برخی منتقدان معتقدند که ریتم کند سریال در برخی قسمت‌ها ممکن است برای مخاطب امروزی خسته‌کننده باشد. داستان معصومیت از دست رفته با نمایش لغزش اخلاقی شوذب و عواقب تلخ آن، به مخاطب یادآوری می‌کند که انتخاب‌های فردی در لحظات حساس تاریخی می‌توانند سرنوشت‌ساز باشند. این سریال به دلیل عمق مضمونی و اجرای قوی، یکی از آثار ماندگار محرمی است. سریال عاشورا (۱۴۰۲، هادی حجازی‌فر) عاشورا، نسخه سریالی فیلم موقعیت مهدی، به کارگردانی هادی حجازی‌فر، به زندگی سردار شهید مهدی باکری و برادرش حمید در عملیات‌های خیبر و بدر می‌پردازد. این سریال، که در سال ۱۴۰۲ از شبکه یک پخش شد، به‌طور غیرمستقیم به فرهنگ عاشورایی و روحیه ایثار و شهادت اشاره دارد. از نظر سینمایی، عاشورا به دلیل تصویربرداری حرفه‌ای و بازی‌های قوی، به‌ویژه هادی حجازی‌فر در نقش مهدی باکری، اثری تأثیرگذار است. با این حال، برخی منتقدان معتقدند که سریال در مقایسه با نسخه سینمایی، در برخی بخش‌ها از نظر روایی پراکنده است. داستان سریال حول محور رابطه برادرانه مهدی و حمید باکری و فداکاری‌های آن‌ها در جنگ تحمیلی می‌چرخد. این اثر با الهام از روحیه عاشورایی، به مخاطب یادآوری می‌کند که فرهنگ ایثار همچنان در تاریخ معاصر ایران زنده است. آثار سینمایی و تلویزیونی ایرانی با موضوع محرم و عاشورا، از سفیر تا عاشورا، هرکدام به‌نوبه خود تلاش کرده‌اند تا ابعاد مختلف این واقعه عظیم را به تصویر بکشند. این آثار، با وجود محدودیت‌های فنی و گاه حاشیه‌های فرهنگی، نقش مهمی در حفظ و انتقال فرهنگ عاشورایی ایفا کرده‌اند. روز واقعه و مختارنامه به دلیل عمق روایی و تأثیرگذاری بصری، برجسته‌ترین نمونه‌ها هستند، در حالی که آثاری مانند شب دهم و معصومیت از دست رفته با ترکیب درام و مضامین عاشورایی، توانسته‌اند مخاطبان گسترده‌ای را جذب کنند. با این حال، کمبود آثار سینمایی با کیفیت بالا و اکران عمومی موفق، همچنان چالشی برای سینمای ایران در این حوزه است. علی کلانتری - منتــقد