ساختمان اسم؛ ساده و مرکب

اسم ها از نظر ساختمان به انواعی تقسیم می شود. اسم های ساده و مرکب دوتا از انواع اسم هستند. در دستور زبان فارسی اسم هایی را که تنها از یک کلمه ساخته شده و جز دیگری ندارند اسم ساده می گویند.

دست، پا، مرغ، خانه، سر، میز، کیف و ...

اما اسم هایی را که از چند کلمه تشکیل شده اند، اسم مرکب می گویند، مانند؛

مهمانخانه، زنده رود، دادسرا و ...

نکته: کلمه «مرکب» را در همه انواع کلام مثل اسم، صفت، فعل، قید، ضمیر و ... می بینیم. همه این صفت های مرکب، فعل های مرکب، قید های مرکب، اسم های مرکب و ... از ترکیب چند اسم با هم یا ترکیبی از اسم با بن ماضی یا بن مضارع و وندهای مختلف ساخته می شوند و بنا بر اینکه اسم با چه ترکیبی ساخته شده باشد به انواعی تقسیم می شود.

انواع اسم مرکب

اسم های مرکب معمولا با تکرار چند کلمه، حذف کسره اضافه میان دو کلمه (در کلمه سر مایه) یا آمدن الف و واو در میان دو کلمه که می توانند اسم، صفت یا فعل باشند، ساخته می شوند. انواع این ترکیب های را می توان در ساخت های زیر دید:

1- ترکیبی از دو یا چند اسم

گلاب، کارخانه، پدرزن

2- تکرار اسم به اضافه پسوند ک با معنای تصغیر، نسبت یا آلت

بادبادک، زالزالک

3- ترکیبی از دو فعل

الف) از دو فعل یک جنس یا گاه مثبت و منفی

کمشکش، گیرودار، هست و نیست، بودونبود

ب) از دو فعل امر مشابه یا غیرمشابه

بزن بزن، بگیرببند، بزن دررو، بخورنمیر

ج) از بن فعل به اضافه پسوند ک با معنای تصغیر، نسبت و آلت

روروک

4- ترکیبی از اسم و صفت

الف) صفت بیانی و اسم

نوروز، سپیدرود

ب) صفت بیانی و پسوند

خوبی، سفیده، گرما

ج) صفت شمارشی و پسوند

دهه، پنجه

د) صفت شمارشی و اسم

چهارراه، چهارپا

ه) صفت شمارشی و اسم و پسوند

دوراهی، سه راهی

و) گروه وصفی به اضافه پسوند ک با معنای تصغیر، نسبت و آلت

دلخوش کنک

5- از مصدر

الف) ساخت اسم مرکب با دو مصدر

رفت و آمد، زد و خورد

ب) از مصدر و اسم مصدر

گفت وگو، جست وجو، خوردوخواب

6 ترکیب اسم و پیشوند، پسوند و میانوند

الف) دو اسم با الف میانوند

بناگوش، سراپای، سراسر

ب) اسم و پسوند

لاله زار، دبیرستان، دهکده

ج) پیشوند به اضافه اسم

وردست، بدست (به معنی وجب)

۶ تکرار صوت

بع بع، پیش پیش، عرعر

۷ اتباع

اتباع کلمه مرکبی است که از ترکیب اسم یا صفت با لفظی مهمل و بدون معنی برای تاکید و گسترش کلان یا بیان نوعی مفهوم جنس و قسم، ساخته می شود و به دنبال کلمه اصلی تکرار می شود. مهمترین ترکیب های اسمی اتباع به ترتیب زیر ساخته می شود:

الف) تبدیل حرف اول کلمه به م بدون تغییرات دیگر

دکترمکتر، پول مول، قلم ملم، سیب میب

هم شود ز آه کسی خیل سپاهت ترت و مرت
هم کند دود دلیل دست سیاهت تارومار
جمال الدین عبدالرزاق اصفهانی

نکته: اگر کلمه با میم شروع شود اتباع با پ شروع می شود، مثل؛

مرغ پرغ، مردپرد، میز پیز

ب) تبدیل حرف اول کلمه به پ بدون تغییر دیگری

رخت وپخت، خرت وپرت

ج) تبدیل حرف اول به حروفی مثل ل، و، ب، ت، ف، س بدون هیچ تغییر دیگر

کاروبار، آش ولاش، کش وقوس

د) تبدیل حرف اول به واو کشیده

خرت وخورت، چاله چوله

ه) تبدیل به کلماتی که حروف یکسان دارند اما تعداد هجا و کوتاهی بلندیشان ناهمسان است

آت آشغال

و) تبدیل به الفاظی که نه هموزن کلمه اصلی است و نه حرف اول آن به حرف معینی تبدیل می شود، بلکه فقط در حرف اول با کلمه متبوع، یکی است

خاک وخل، پول وپله

همچنین بخوانید:

انواع اسم در زبان فارسی: اسم ذات و اسم معنی

اسم ذات و اسم معنی دو نوع اصلی از اسم ها در زبان فارسی هستند که هر کدام ویژگی های منحصر به فردی دارند.

نکته: ترکیب شدن کلمات با هم و ساخت کلمه جدید از ویژ گی های زبان فارسی است و برای مثال زبان عربی چنین ویژ گی ندارد. کلمات مرکب به زبان این امکان را می دهند که زنده باشند و قدرت ساخت کلمات جدید را داشته باشند. البته ما امروز هیچ ساختمان فعالی برای اسم مرکب نداریم، در حالی که برای صفت های مرکب چنین امکانی وجود دارد.