در یک معدن سنگی باستانی بر فراز آتشفشانی در جزیره‌ای دورافتاده در اقیانوس آرام، پیکره‌هایی نیمه‌کاره قرار دارند که در دل صخره‌ها تراشیده شده‌اند. چهره‌های زمخت این تندیس‌ها با ابروهای درهم‌کشیده و بینی‌های کشیده‌شان شهرت جهانی دارند. اینجا سرزمین موآی‌ است؛ پیکره‌های انسانی منحصربه‌فرد جزیره راپا نویی که با نام جزیره ایستر نیز شناخته می‌شود؛ جزیره‌ای منزوی به اندازه شهر واشنگتن دی‌سی که در فاصله ۳۵۰۰ کیلومتری از ساحل شیلی قرار دارد.

تعداد خیره‌کننده‌ی مجسمه‌های موآی نفس‌گیر است. تکه‌هایی از آن‌ها در کنار جاده‌ها، در امتداد ساحل و بر دامنه تپه‌ها دیده می‌شوند. مجموعه این مجسمه‌ها یادگاری فیزیکی از تاریخ کهن این سرزمین هستند. آریکی تپانو مارتین می‌گوید: «ما در حال محافظت از موآی‌ها هستیم تا مردممان را در این جزیره حفظ کنیم.»

صدها سال پیش، مردم باستانی مجسمه‌های غول‌پیکری همچون این‌ها را تراشیدند و حجاری کردند. شواهد این فعالیت‌ها همه جا دیده می‌شود؛ هم در معدن اصلی که برخی از پیکره‌ها هنوز در دل کوه باقی‌مانده‌اند و برخی در زمین‌های اطراف.

در نگاه اول، موآی‌های با ابهت و چهره‌های جدی‌شان مقاوم به نظر می‌رسند؛ اما از نوعی سنگ آتشفشانی به نام «تاف» ساخته شده‌اند که عمدتاً از خاکستر فشرده تشکیل شده است. این سنگ، متخلخل و به‌طور غیرعادی نرم است و باد و باران با آن مهربان نیستند. از نزدیک، چهره‌های سال‌خورده موآی پر از نشانه‌های فرسایش و لک هستند. این مجسمه‌ها به آرامی به غبار تبدیل می‌شوند.

تندیس‌های اصلی که بیشترشان بین سال‌های ۱۱۰۰ تا ۱۶۰۰ میلادی تراشیده شده‌اند، به‌طور فزاینده‌ای موضوع تلاش‌های حفاظتی‌اند؛ چرا که فرسایش ناشی از شدت یافتن تغییرات اقلیمی، تهدیدی برای نابودی آن‌ها است. رهبران جامعه در راپا نویی، با آزمودن روش‌های مختلف به‌دنبال راه‌هایی برای رصد و کاهش آسیب‌ها هستند؛ از روش‌های شیمیایی گرفته تا اسکن سه‌بعدی مجسمه‌ها با پهپاد، پیش از آن‌که برای همیشه از بین بروند. همه گزینه‌ها روی میز است، چرا که جامعه در تلاش برای مدیریت میراثی است که با سرعت بالایی تغییر می‌کند. گزینه‌های پیش رو عبارت‌اند از: جابجایی مجسمه‌ها به مناطق امن‌تر گرفته تا پذیرفتن فرسایش به‌عنوان بخشی از چرخه طبیعی زندگی موآی‌ها.

در حال حاضر، حدود ۱۰۰۰ مجسمه در جزیره وجود دارد و تقریباً ۲۰۰ تای آن‌ها روی سکوهای نهایی‌شان، معروف به «آهو» قرار گرفته‌اند. اکثر این سکوها در امتداد ساحل جزیره جای دارند و بی‌صدا به دریا خیره شده‌اند.

موآی‌ها توسط نخستین جوامع مردم پولینزی ساکن در جزیره ایستر ساخته شدند تا شباهت به نیاکان خود و خانواده رئیس هوتو ماتوا را به تصویر بکشند. گفته می‌شود هوتو ماتوا نخستین کسی بود که پس از سفر با قایق به راپا نویی از جزیره‌ای در شرق پولینزی، در این جزیره سکونت یافت. در اواخر قرن هجدهم و اوایل قرن نوزدهم، احتمالاً به دلیل به قدرت رسیدن یک جنبش مذهبی جدید در جزیره یا شاید به خاطر برخی درگیری‌ها این مجسمه‌ها به شکلی اسرارآمیز سرنگون شدند؛ مورخان هنوز پاسخ قطعی پیدا نکرده‌اند. به دلیل تاریخچه قدرتمندی که در این مجسمه‌های بزرگ سنگی حک شده است، پارک ملی راپا نویی در سال ۱۹۹۵ به عنوان یکی از سایت‌های میراث جهانی یونسکو ثبت شد.

با این حال، موآی‌ها مجسمه‌هایی کامل و دست‌نخورده و محافظت‌شده نیستند. در واقع، طبق کتاب «مرگ یک موآی» نوشته تاریخ‌نگار النا شارولا در سال ۱۹۹۷، آن‌ها بلافاصله پس از تراشیده شدن شروع به فرسایش کردند.

از روزی که مجسمه‌های موآی برپا شدند، آفتاب، باد، باران و تغییرات دما نیز به آن‌ها آسیب رسانده‌اند. وقتی رطوبت ناشی از پاشیدن آب دریا تبخیر می‌شود، نمک داخل تاف(سنگ نرم آتشفشانی) کریستالیزه و منبسط می‌شود که پوسته‌پوسته شدن یا خرد شدن مجسمه را به دنبال دارد و ترک‌های ریز و حفره‌های شبیه به کندوی زنبور عسل ایجاد می‌کند. همچنین در بسیاری از مجسمه‌ها خزه‌هایی سطحی دیده می‌شوند که به شکل لکه‌های متحدالمرکز ظاهر شده‌اند.

حیوانات نیز بر موآی‌ها تأثیر دارند. اسب‌ها و گاوها برای رفع خارش خود از این تندیس‌ها استفاده می‌کنند، پرندگان نیز با چنگ زدن به تاف فضولات سمی یا گوانو را روی آن‌ها می‌گذارند که بیشتر باعث فرسایش ماده می‌شود. در سال ۲۰۲۰، یک کامیون به‌طور تصادفی به یکی از چهره‌ها برخورد کرد.

بیشتر بخوانید:

جزیره ایستر و معمای مجسمه‌های غول‌پیکر موآی
06 01 01مطالعه '8
داستان فروپاشی اجتماعی ساکنان جزیره ایستر احتمالا حقیقت ندارد
02 04 03مطالعه '3

بااین‌حال، به گفته دنیلا مزا مارچانت، سرمحافظ پارک ملی راپا نویی و از اعضای جامعه بومی مائو هنوآ، فرسایش موآی‌ها در دهه‌های اخیر به‌طور قابل توجهی افزایش یافته است. او اشاره کرده که تصاویر و اسناد مربوط به صد سال گذشته نشان می‌دهند که تغییرات در ۵۰ سال گذشته افزایش یافته‌اند. طبق گزارش یونسکو در سال ۲۰۱۶، موآی‌های راپا نویی از جمله سایت‌های میراث جهانی هستند که بیشترین تأثیر را از تغییرات اقلیمی در جهان پذیرفته‌اند.

در چند دهه گذشته، بارش باران در راپا نویی به طور چشمگیری کاهش یافته است؛ بارش‌ها پراکنده‌تر اما شدیدتر شده‌اند و مجسمه‌های موآی را شدیدتر از گذشته تحت تأثیر قرار می‌دهند. این جزیره پوشش درختی کمی دارد، اما خشکسالی‌های مکرر منابع آب شیرین را خشک کرده‌اند و خطر آتش‌سوزی‌های جنگلی را افزایش داده‌اند. یک آتش‌سوزی در اکتبر ۲۰۲۲ حدود ۸۰ مجسمه موآی را در رانو راراکو، دهانه آتشفشانی که معدن مشهور تراشیدن بسیاری از این تندیس‌ها در آن قرار دارد، سوزاند و ترک‌خورده کرد. آسیب‌های ناشی از این اتفاق غیرقابل جبران و با پیامدهای زیادی همراه بودند.

افزایش سطح آب دریا و رویدادهای شدید موجی نیز در حال فرسایش جزیره هستند. گزارش یونسکو می‌گوید این پدیده یکی از نزدیک‌ترین تهدیدها برای موآی‌هاست، زیرا بیش از ۹۰٪ تندیس‌های ایستاده در امتداد ساحل قرار دارند.

مردم پیش‌تر هم تلاش‌هایی برای نجات موآی‌ها انجام داده‌اند. در طول بیش از دو دهه از دهه ۱۹۷۰، ویلیام مالوی، باستان‌شناس آمریکایی، چندین بار تلاش‌های مرمتی را در این جزیره انجام داد. او مجسمه‌ها را دوباره برپا کرد و سکوهای تکه‌تکه شده را که در اوایل قرن نوزدهم به طور گسترده سرنگون شده بودند، بازسازی نمود. در دهه ۱۹۹۰، باستان‌شناسان مجسمه‌های موآی سایت تونگاریکی را برپا کردند که در دهه ۱۹۶۰ به‌دلیل سونامی تخریب شده بودند.

در سال ۲۰۰۳، پروژه‌ای تحت حمایت ژاپن و یونسکو با استفاده از ماده شیمیایی ضدآب، مجسمه‌های تونگاریکی را برای مقاومت بیشتر در برابر پاشیدن آب دریا پوشش داد. با این حال، این درمان پرهزینه و حساس باید هر پنج تا ده سال یک‌بار تجدید شود که بار سنگینی بر منابع محدود محلی است. چند مکان دیگر نیز در انتظار چنین مداخله پیشگیرانه‌ای هستند.

افزایش سطح آب دریا تهدیدی برای فرسایش مجسمه‌های موآی است

برخی تلاش‌های حفاظتی هم راه اشتباهی را پیش گرفتند. در سال ۱۹۸۶، پژوهشگران موزه تاریخ طبیعی زنکنبرگ آلمان قالب‌های سیلیکونی از مجسمه‌ها ساختند تا نمونه‌های کپی تولید کنند، اما ناخواسته لایه‌ای از سطح تاف را از تندیس‌ها جدا کردند و باعث فرسایش بیشتر آن‌ها شدند به طوری که رنگ سنگ کاملا تغییر کرد. امروزه حفظ موآی‌ها به تدریج با کمک فناوری نوین و بودجه‌های گاه‌به‌گاه از سازمان‌های بین‌المللی بهبود یافته است.

باستان‌شناسان محلی برای مقابله با تأثیرات افزایش سطح دریا، در سال ۲۰۱۸، دو سازه دیواره ساحلی در نزدیکی سایت موآی رونگا وای را تقویت کردند تا از نفوذ امواج به سکوی آهوی مجسمه جلوگیری کنند. آن‌ها همچنین بخش‌هایی از سکو را که به مرور زمان فرو ریخته بود، بازسازی و مستحکم کردند. این گروه از پهپاد برای اسکن سه‌بعدی منطقه استفاده کرد که به آن‌ها امکان داد برنامه‌ریزی برای مرمت و حفاظت را بدون نیاز به عملیات گسترده و مداخله‌جویانه حفاری انجام دهند.

سازمان غیرانتفاعی آمریکایی CyArk نیز به مردم راپانویی کمک کرده است تا با استفاده از پهپادها، دوربین‌ها و اسکنرهای لیزری مدل‌های سه‌بعدی دقیقی از تمام آهوی جزیره و مجسمه‌های موآی بسازند.

کِیسی هَدیک، مدیر برنامه میراث CyArk که از سال ۲۰۱۷ روی این جزیره کار می‌کند، می‌گوید: «در ابتدا هزاران عکس هم‌پوشان می‌گیریم و سپس مدلی سه‌بعدی می‌سازیم که نقاط مشترک بین عکس‌های مختلف را به هم وصل می‌کند. این کار می‌تواند به رصد تغییرات در طول زمان، نرخ فرسایش کمک کند و ثبت خوبی از وضعیت فعلی به ما بدهد.»

در سال ۲۰۲۳، کارولینا پرز داتاری، معاون وزیر میراث فرهنگی یونسکو، مبلغ ۹۷ هزار دلار را برای ارزیابی خسارت، تعمیرات و برنامه‌های مدیریت ریسک آینده برای موآی‌هایی که در آتش‌سوزی‌های ۲۰۲۲ آسیب دیده بودند اختصاص داد.

آریکی تپانو مارتین، رئیس گروه مائو هنوآ می‌گوید که پس از تحلیل اولیه، تیم در ماه مه ۲۰۲۵ کار حفاظت فیزیکی را روی پنج مجسمه موآی که بیشترین آسیب را از آتش دیده بودند، آغاز کرد.

مِزا مارچنت، مرمت‌کار ارشد آن‌ها، سایه‌بان‌هایی نصب کرد تا موآی‌ها را از شرایط جوی محافظت کند و رطوبت آن‌ها را کاهش دهد. او اکنون آسیب‌های آتش را با محلولی شیمیایی که توسط مرمت‌کاران سنگ دانشگاه فلورانس برای موآی ساخته شده است، درمان می‌کند. این متخصصان ایتالیایی که از سال ۲۰۰۹ با مردم راپانویی همکاری می‌کنند، این محلول را روی قطعات کوچک سنگ‌های سوخته آزمایش کرده‌اند؛ این مایع مانند یک شستشوی ملایم و کامل عمل می‌کند که دوده سیاه ناشی از شعله‌ها را پاک می‌کند.

مارچنت همچنین از درمان‌های شیمیایی مشابهی که ایتالیایی‌ها توسعه داده‌اند، استفاده خواهد کرد تا سنگ را تقویت کند؛ همچنین با درمانی شبیه آنتی‌بیوتیک‌های قارچ‌ها و خزه‌ها را از بین ببرد و سطح آن را ضدآب کند تا از پاشش آب دریا و باران محافظت کند. سپس با انجام نظارت مستمر مشخص می‌شود آیا درمان نتایج مورد انتظار را به همراه دارد و این امید وجود دارد که جلوی فرسایش مداوم موآی‌ها گرفته شود. تپانو مارتین می‌گوید مالیات‌های بالا روی این مواد شیمیایی تخصصی وارداتی از ایتالیا انجام این عملیات را دشوارتر از حد انتظار کرده است.

به عقیده برخی باستان‌شناس‌ها نابودی سرنوشت محتوم مجسمه‌های موآی است

هشت سال پیش، مِزا مارچنت با استفاده از برخی از این تکنیک‌های ایتالیایی، مجسمه آهوی هوری آ اورنگا را بازسازی کرد؛ مجسمه‌ای نادر با چهار دست که یکی از معدود مجسمه‌های روی سکو در بخش داخلی جزیره است. این مجسمه که روی خط انقلاب زمستانی قرار دارد و برای رصدهای نجومی استفاده می‌شد، در دهه ۱۹۷۰ پس از سرنگونی‌های قرن ۱۸ توسط باستان‌شناسان دوباره برپا شد، اما به مرور زمان مجددا دچار فرسایش شد.

با بالا رفتن از تپه آتشفشانی روستای اورونگو، برخی از فرسوده‌ترین و تخریب‌شده‌ترین آثار جزیره را می‌بینیم: هیروگلیف‌های آیینی روی تخته‌سنگ‌های بزرگ اطراف روستا و یک موآی خاص که روی این تپه قرار دارد؛ مجسمه هوا هاکانانای‌آ که هیروگلیف‌های منحصر به فردی روی پشتش دارد. این مجسمه در سال ۱۸۶۸ توسط دریانوردان بریتانیایی از راپا نویی برده شد و اکنون در موزه بریتانیا در لندن به نمایش گذاشته شده است.

با توجه به شکنندگی هیروگلیف‌ها به‌خصوص، برخی محلی‌ها معتقدند جای مجسمه در لندن که توسط دوربین‌های امنیتی، محفظه شیشه‌ای و رطوبت‌سنج‌ها محافظت می‌شود، امن‌تر است. همچنین هوا هاکانانای‌آ به عنوان سفیر فرهنگ رپانویی برای صدها هزار نفری که ممکن است موزه را ببینند اما هرگز این جزیره دورافتاده را تجربه نکنند، عمل می‌کند. از سوی دیگر، بسیاری از محلی‌ها اصرار دارند که این مجسمه باید به جزیره بازگردانده شود.

برای برخی دیگر، نابودی منولیت‌ها صرفاً بخشی از چرخه زندگی موآی است. دیل سیمپسون جونیور، باستان‌شناس دانشگاه ایلینوی اربانا-شامپین در آمریکا که روی ابزارهای حکاکی پولینزی مطالعه می‌کند، می‌گوید: «بسیاری معتقدند موآی‌ها باید همان‌طور که هستند به زمین بازگردند و ناپدید شوند. بگذارید موآی‌ها به هانوا، زمینشان، برگردند و به خانه‌شان بازگردند.» او اشاره می‌کند که بسیاری از جوامع در سراسر اقیانوس آرام آثار و پوشش‌های خاص خود را عمداً از بین می‌برند. همه چیز چرخه‌ای است که شروع و پایان دارد. ما ممکن است آن را نابودی ببینیم، اما این خط زندگی یک مجسمه است.

با این‌حال، برخی از مردم محلی راپا نویی به‌شدت مخالف دیدگاه سیمپسون هستند. برای آن‌ها، موآی‌ها ستون فقرات میراث فرهنگی و شاهکار بی‌بدیل خلاقیت علمی و تاریخی بشر به شمار می‌آیند. همچنین سالانه بیش از ۱۰۰ هزار بازدیدکننده به راپا نویی می‌آیند که گردشگری به اصلی‌ترین موتور اقتصاد جزیره تبدیل شده است.

کلادیو کریستینو-فراندو، باستان‌شناس دانشگاه شیلی که در رپا نویی مستقر است، می‌گوید: «حفاظت از این مجسمه‌ها فقط مطلوب نیست، بلکه کاملاً ضروری است.» او معتقد است ایستادن و تماشای فرسایش این آثار عظیم «کاملاً غیرقابل قبول» و ایده «بازگشت آن‌ها به هیچ‌بودگی» نادرست است. او اضافه می‌کند: «چنین تفکری نه تنها با وظیفه اساسی ما به عنوان نگهبانان میراث فرهنگی بشر در تضاد است، بلکه با نیت اصلی سنت رپا نویی هم در تعارض است چرا که موآی‌ها باید به عنوان شهادتی بر حضور اجداد پولینزی در جزیره باشند.»

در میان بحث‌ها، گروه مائو هنوآ قصد دارد رویکردی چندجانبه برای افزایش شانس حفظ مجسمه‌های موآی در جزیره اتخاذ کند که ترکیبی از حفاظت و حمایت از خلق مداوم آثار جدید است. تپانو مارتین در کنار کارهای حفاظتی گروه، امیدوار است برنامه‌هایی توسعه دهد که هنرمندان محلی را تشویق کند به ساخت موآی ادامه دهند و تکنیک‌های سنتی حکاکی تاف را به نسل‌های جوان منتقل کنند. تپانو مارتین می‌گوید:

موضوع فقط حفاظت از موآی نیست، ما موآی را برای حفظ مردم خود در این جزیره محافظت می‌کنیم. فرهنگ ما زنده است. هنوز زنده است و ما می‌توانیم سنت اجدادمان را با خلق چیزهای جدید حفظ کنیم.