لیتیوم در پیشگیری از آلزایمر نقش حیاتی دارد

پژوهشگران دانشگاه هاروارد در کشفی مهم و امید‌بخش اعلام کردند که فلز لیتیوم، که دارویی برای تثبیت خلق‌وخو به شمار می‌رود، ممکن است در پیشگیری از آلزایمر نقش کلیدی ایفا کند. این پژوهش که نتایج آن در نشریه «طبیعت» (Nature) منتشر شد، نشان می‌دهد که حتی مقادیر بسیار اندک لیتیوم برای عملکرد طبیعی سلول‌ها و حفظ سلامت مغز ضروری است. به باور محققان این کشف ممکن است مسیر درمان‌ و آزمایش‌های تشخیصی آینده را دگرگون کند.

لیتیوم، که سال‌ها داروی تثبیت خلق‌وخو برای درمان بیماری دوقطبی و افسردگی بود، اکنون اهمیت تازه‌ای یافته است. سازمان غذا و داروی آمریکا در سال ۱۹۷۰ این فلز را تایید کرد، پیش از آن هم برای درمان اختلالات روانی کاربرد داشت. پژوهشگران اکنون دریافته‌اند که لیتیوم به صورت طبیعی و به مقدار اندک در بدن انسان وجود دارد و نقش آن مشابه ویتامین ث و آهن است که برای عملکرد طبیعی سلول‌ها ضروری است. افزون بر این، شواهد جدید نشان می‌دهد که این عنصر نقشی حیاتی در حفظ سلامت مغز ایفا می‌کند.

به گزارش سی‌ان‌ان، در آزمایش‌های جدیدی که روی موش‌ها انجام شده مشخص شد که کاهش لیتیوم در رژیم غذایی موش‌های سالم باعث بروز التهاب مغزی و نشانه‌های پیری زودرس می‌شود. در موش‌هایی که برای ایجاد تغییرات مغزی مشابه با بیماری آلزایمر پرورش یافته بودند، کمبود لیتیوم در مغز سرعت تجمع پلاک‌های بتاـ‌آمیلوئید و گره‌های پروتئینی (tau tangles) را افزایش داد؛ این تجمعات آسیب‌های قابل توجهی به ساختار مغز وارد می‌کنند و به تخریب سریع‌تر حافظه منجر می‌شوند. در مقابل، موش‌هایی که سطح طبیعی لیتیوم را حفظ کرده بودند، در برابر این تغییرات مغزی ایمن بودند.

در صورت تایید این نتایج در مطالعات انسانی، ممکن است راهی تازه برای تشخیص زودهنگام و درمان موثرتر آلزایمر پیش روی دانشمندان گشوده شود. هم‌اکنون میلیون‌ها سالمند در سراسر جهان به این بیماری دچارند.

این پژوهش چشم‌انداز تازه‌ای ارائه می‌دهد که می‌تواند بسیاری از رازهای پراکنده درباره بیماری آلزایمر را در کنار هم قرار دهد و درک جامع‌تری از علل و فرایند آن ارائه کند. دکتر بروس یانکنر، استاد ژنتیک در دانشگاه هاروارد و سرپرست این پژوهش، می‌گوید: «یافته‌ها نشان می‌دهند که کمبود لیتیوم مغزی از سازوکاری مشترک در تحلیل تدریجی مغز پیش از بروز زوال عقل حکایت دارد.» او تاکید می‌کند که برای اثبات این مسیر به تحقیقات بیشتری نیاز است.

از سوی دیگر، دکتر اشلی بوش، متخصص مغز و اعصاب از دانشگاه ملبورن، هم با تایید اهمیت این یافته‌ها می‌نویسد که پژوهشگران «شواهد قانع‌کننده‌ای ارائه داده‌اند که نشان می‌دهد لیتیوم واقعا نقشی فیزیولوژیک دارد و ممکن است پیری طبیعی در مغز تنظیم آن را مختل کند.»

چسبندگی لیتیوم و تجمع پروتئین چگونه است؟
بررسی‌های دقیق روی بافت مغز انسان و حیوان، همراه با مطالعات ژنتیکی، نشان داده است که پلاک‌های بتا‌ـ‌آمیلوئید (رسوبات چسبنده‌ای که در مغز بیماران مبتلا به آلزایمر تجمع می‌‌کنند) باعث جذب لیتیوم می‌شوند و درنتیجه میزان قابل استفاده این فلز در سلول‌های اطراف به‌ویژه میکروگلیاها (سلول‌های پاک‌کننده مغز) کاهش می‌یابد. در شرایط طبیعی، میکروگلیاها مسئول پاکسازی این پلاک‌ها هستند، اما در موش‌هایی که به کمبود لیتیوم دچار بودند توانایی میکروگلیاها به‌شدت کاهش یافته بود. در این موش‌ها رژیم غذایی فاقد لیتیوم باعث افزایش پلاک‌های بتا‌ـ‌آمیلوئید، انباشت پروتئین تاو و بروز اختلال در حافظه و عملکرد ذهنی شده بود.

دکتر یانکنر معتقد است این روند چرخه‌‌ای نزولی ایجاد می‌کند و هرچه پلاک‌های آمیلوئید بیشتر شوند لیتیوم بیشتری جذب می‌کنند و توان مغز برای پاکسازی ضایعات سلولی کمتر می‌شود. تیم پژوهشی او سپس ترکیبات مختلف لیتیوم را آزمایش کردند و دریافتند که لیتیوم اروتات به آمیلوئید نمی‌چسبد. هنگامی که این ترکیب به موش‌های مبتلا به علائم آلزایمر داده شد، نشانه‌های بیماری کاهش یافت، پلاک‌ها و گره‌های پروتئینی در مغز کاهش پیدا کردند و عملکرد حافظه بهبود یافت. موش‌های تحت درمان توانستند با موفقیت مسیرها را بیابند و اشیای جدید را تشخیص دهند، در حالی که موش‌هایی که دارونما دریافت کرده بودند هیچ بهبودی نداشتند.

این درمان را خودسرانه امتحان نکنید
لیتیوم به صورت طبیعی در آب و غذا موجود است و حتی پیش‌تر در نوشابه‌ها هم یافت می‌شد. برای مثال، در فرمول اولیه نوشابه‌ «سون‌آپ» (‌7Up‌) لیتیوم وجود دارد. همچنین چشمه‌های آب معدنی سرشار از لیتیوم در گذشته جزو مکان‌هایی به شمار می‌آمدند که خاصیت درمانی دارند و علاقه‌‌مندان به سلامت را به‌ خود جذب می‌کردند.

با این حال، دوزهای بالای دارویی لیتیوم، که برای درمان اختلالات روانی تجویز می‌شوند ممکن است عوارضی مانند مسمومیت تیروئید یا کلیه ایجاد کنند. خوشبختانه در پژوهش جدید، دوزهای پایین لیتیوم اوروتات که به موش‌ها دادند هیچ نشانه‌ آسیب در پی نداشت. با این حال، دکتر یانکنر هشدار می‌دهد: «موش با انسان فرق دارد. هیچ‌کس نباید صرفا براساس نتایج مطالعات حیوانی، سراغ مکمل لیتیوم برود.» او تاکید می‌کند که هنوز باید دوز مناسب برای انسان مشخص شود، چراکه مقدار لیتیوم در بدن و دوز استفاده‌شده در این آزمایش‌ها حدود هزار برابر کمتر از دوز درمانی اختلال دوقطبی است. یانکنر ابراز امیدواری کرد که آزمایش‌های ایمنی انسانی به‌زودی آغاز شود.

لیتیوم در پیری چه نقشی دارد؟
این پژوهش جدید یافته‌های پیشین درباره نقش محافظتی لیتیوم در برابر آلزایمر را تقویت می‌کند. در مطالعه وسیعی در دانمارک در سال ۲۰۱۷ مشخص شد افرادی که آب آشامیدنی‌ حاوی لیتیوم طبیعی بیشتر می‌نوشیدند کمتر در معرض زوال عقل قرار گرفتند. همچنین، پژوهش دیگری در بریتانیا در سال ۲۰۲۲ نشان داد که نیمی از افرادی که به دلایل پزشکی لیتیوم مصرف می‌کردند در مقایسه با کسانی که لیتیوم مصرف نکرده بودند، کمتر در معرض ابتلا به آلزایمر بودند. با این حال، به گفته دکتر یانکنر، به دلیل سابقه استفاده روان‌پزشکی از لیتیوم، این عنصر تنها به چشم دارو دیده می‌شد و کسی آن را عنصری ضروری برای بدن در نظر نمی‌گرفت.

تیم پژوهشی در مرحله نخست تحقیق، نمونه‌های مغز و خون بیماران مسن را برای بررسی میزان ۲۷ فلز مختلف تحلیل کردند. تنها فلزی که به طور معناداری در افراد مبتلا به اختلال شناختی یا آلزایمر کاهش یافته بود لیتیوم بود. یانکنر می‌گوید این کشف برای آنها بسیار شگفت‌انگیز بود. او آن را به «مدرک قاطع» در صحنه جرم تشبیه می‌کند. او می‌گوید: «در ابتدا واقعا به نتایج مشکوک بودیم، چون انتظارش را نداشتیم، اما این یافته با نمونه‌های دیگر از بیمارستان عمومی ماساچوست، دانشگاه دوک و دانشگاه واشینگتن تایید شد.»

لیتیوم چطور کاهش می‌یابد؟
به نظر می‌رسد در مراحل آغازین بیماری آلزایمر، توانایی مغز در جذب لیتیوم از خون کاهش می‌یابد، اما علت دقیق این پدیده هنوز روشن نیست و ممکن است به ترکیبی از عوامل ژنتیکی، محیطی و تغذیه‌ای مرتبط باشد. از آنجا که منبع اصلی لیتیوم در بدن انسان رژیم غذایی است، مصرف مواد غذایی سرشار از لیتیوم مانند سبزی‌های برگ‌دار، مغزها، حبوبات، و ادویه‌هایی چون زردچوبه و زیره نقش مهمی در حفظ سلامت مغز دارند. برخی آب‌های معدنی هم منبع طبیعی لیتیوم هستند.