بیماری‌های خودایمنی (Autoimmune Diseases) گروهی از اختلالات مزمن هستند که در آن‌ها سیستم ایمنی بدن به اشتباه به سلول‌ها، بافت‌ها و اندام‌های خودی حمله می‌کند. به طور کلی، این بیماری‌ها بیشتر در زنان دیده می‌شوند، اما مردان نیز ممکن است درگیر شوند و در برخی موارد، شکل بروز بیماری در مردان با زنان تفاوت دارد. بررسی بیماری‌های خودایمنی در مردان، هم از جنبه‌های اپیدمیولوژیک و هم از نظر بالینی اهمیت ویژه‌ای دارد، زیرا تفاوت‌های هورمونی، ژنتیکی و محیطی می‌توانند بر بروز، شدت و پاسخ به درمان تأثیر بگذارند.

اپیدمیولوژی و شیوع

اگرچه آمار نشان می‌دهد که حدود ۷۵٪ موارد بیماری‌های خودایمنی در زنان رخ می‌دهد، مردان نیز سهم قابل توجهی از این بیماران را تشکیل می‌دهند. برخی بیماری‌ها مانند دیابت نوع ۱، اسپوندیلیت آنکیلوزان و پسوریازیس در مردان شیوع بیشتری دارند یا شدت آن‌ها بالاتر است.
دلایل این تفاوت‌ها شامل:

تفاوت‌های هورمونی – تستوسترون ممکن است نقش سرکوب‌کننده بر پاسخ ایمنی داشته باشد.

تفاوت‌های ژنتیکی – ژن‌های مرتبط با سیستم ایمنی روی کروموزوم X و Y تأثیر متفاوتی می‌گذارند.

عوامل محیطی و شغلی – تماس بیشتر مردان با مواد شیمیایی، آلودگی‌ها و فشارهای فیزیکی.

پاتوفیزیولوژی

سیستم ایمنی وظیفه دارد عوامل بیگانه مانند ویروس‌ها، باکتری‌ها و سلول‌های سرطانی را شناسایی و نابود کند. در بیماری‌های خودایمنی:

تحمل ایمنی (Immune Tolerance) نسبت به آنتی‌ژن‌های خودی از بین می‌رود.
سلول‌های T و B فعال شده، آنتی‌بادی‌ها یا سیتوکین‌هایی تولید می‌کنند که به بافت خودی آسیب می‌زند.
التهاب مزمن و فیبروز به تدریج عملکرد عضو را مختل می‌کند.

در مردان، ممکن است مسیرهای سیگنال‌دهی خاص یا تعاملات بین هورمون‌ها و سلول‌های ایمنی باعث تفاوت در شدت و نوع پاسخ شود.

انواع مهم بیماری‌های خودایمنی در مردان

دیابت نوع ۱

تعریف: یک بیماری خودایمنی که در آن سلول‌های β پانکراس توسط سیستم ایمنی تخریب می‌شوند.
ویژگی در مردان: احتمال بروز در کودکی یا نوجوانی بالا بوده و اغلب نیاز به انسولین مادام‌العمر دارد.
علائم: تشنگی زیاد، ادرار مکرر، کاهش وزن ناگهانی، خستگی.
عوارض: بیماری‌های قلبی‌عروقی، مشکلات کلیوی و نوروپاتی.

اسپوندیلیت آنکیلوزان (Ankylosing Spondylitis)

شیوع: در مردان چندین برابر زنان است.
ویژگی‌ها: التهاب مزمن مفاصل ستون فقرات و لگن، خشکی صبحگاهی، کاهش انعطاف‌پذیری ستون مهره.
عوامل ژنتیکی: ارتباط قوی با HLA-B27.

پسوریازیس و آرتریت پسوریاتیک

تعریف: بیماری پوستی با پلاک‌های قرمز و پوسته‌ریزی نقره‌ای که ممکن است با التهاب مفاصل همراه شود.
در مردان: فرم شدیدتر و گسترده‌تر پوست و مفصل شایع‌تر است.

میاستنی گراویس

شیوع جنسیتی: در مردان مسن‌تر شیوع بیشتری دارد.
علائم: ضعف عضلات ارادی، افتادگی پلک، دوبینی، اختلال در بلع و تنفس.

بیماری‌های تیروئید خودایمنی (مثل تیروئیدیت هاشیموتو یا گریوز)

اگرچه در زنان شایع‌تر است، در مردان اغلب با علائم شدیدتر یا دیرتر تشخیص داده می‌شود.

واسکولیت‌ها (التهاب عروق)

مانند گرانولوماتوز با پلی‌آنژیت (GPA) یا پلی‌آرتریت ندوزا.
در مردان گاهی پیشرفت سریع‌تر و درگیری ارگان‌های حیاتی بیشتر دیده می‌شود.

عوامل خطر در مردان

ژنتیک: وجود ژن‌های مستعدکننده (مثل HLA-B27 یا HLA-DR3).

هورمون‌ها: سطح بالاتر تستوسترون ممکن است برخی بیماری‌ها را کاهش دهد ولی در موارد خاص اثر حفاظتی کمتر است.

سبک زندگی: رژیم غذایی پرچرب، کم‌تحرکی، مصرف دخانیات و الکل.

محیط کار: تماس با حلال‌ها، فلزات سنگین، آفت‌کش‌ها.

عفونت‌ها: برخی ویروس‌ها مانند EBV یا سرخچه ممکن است پاسخ خودایمنی را فعال کنند.

تفاوت‌های جنسیتی در بروز و سیر بیماری

زمان شروع: برخی بیماری‌ها در مردان دیرتر آغاز می‌شوند اما با سرعت بیشتری پیشرفت می‌کنند.
شدت علائم: در اسپوندیلیت آنکیلوزان و پسوریازیس، شدت بیماری در مردان بیشتر گزارش شده.
پاسخ به درمان: تفاوت در متابولیسم داروها و پاسخ به بیولوژیک‌ها ممکن است وجود داشته باشد.

روش‌های تشخیص

شرح حال و معاینه دقیق: بررسی علائم، سابقه خانوادگی، عوامل محیطی.

آزمایش‌های خونی: ESR، CRP، ANA، آنتی‌بادی‌های اختصاصی (anti-TPO، anti-dsDNA، RF).

تصویربرداری: MRI و X-ray در بیماری‌های مفصلی و ستون فقرات.

بیوپسی: در موارد مشکوک به واسکولیت یا درگیری بافتی.

آزمون‌های عملکردی: مثل تست قند خون ناشتا و HbA1c برای دیابت نوع ۱.

درمان

درمان بیماری‌های خودایمنی در مردان مشابه کلیات درمان در زنان است، اما تنظیم دوز داروها و پایش عوارض باید با توجه به تفاوت‌های فیزیولوژیک انجام شود.

داروها

کورتیکواستروئیدها: برای کنترل التهاب حاد.
داروهای سرکوب‌کننده سیستم ایمنی: متوترکسات، آزاتیوپرین، سیکلوسپورین.
داروهای بیولوژیک: مهارکننده‌های TNF-α، مهارکننده‌های IL-17 یا IL-6.
درمان اختصاصی: انسولین برای دیابت نوع ۱، هورمون تیروئید برای کم‌کاری تیروئید.

درمان‌های غیردارویی

فیزیوتراپی و ورزش‌های مناسب.
رژیم غذایی ضدالتهاب (سرشار از سبزیجات، میوه، امگا-۳).
ترک سیگار و الکل.
کنترل استرس.

عوارض احتمالی در مردان

کاهش باروری (بر اثر التهاب یا داروها).
افزایش خطر بیماری‌های قلبی‌عروقی.
پوکی استخوان ناشی از کورتیکواستروئیدها.
مشکلات روانی مانند افسردگی یا اضطراب.

پیشگیری و کنترل طولانی‌مدت

غربالگری منظم در افراد با سابقه خانوادگی.
آموزش بیماران برای شناسایی علائم هشدار.
رعایت بهداشت خواب و مدیریت استرس.
پایش مداوم عملکرد ارگان‌ها در بیماران تحت درمان طولانی‌مدت.

جمع‌بندی

بیماری‌های خودایمنی اگرچه در زنان شیوع بیشتری دارند، در مردان نیز اهمیت بالینی و اجتماعی قابل توجهی دارند. برخی از این بیماری‌ها در مردان با شدت بیشتر، بروز زودرس یا دیررس متفاوت، و پاسخ درمانی خاص همراه هستند. آگاهی پزشکان و بیماران از این تفاوت‌ها می‌تواند به تشخیص زودتر و درمان مؤثرتر منجر شود.
با توجه به نقش عوامل ژنتیکی، هورمونی و محیطی، تحقیقات بیشتر برای درک مکانیزم‌های تفاوت جنسیتی ضروری است. مدیریت موفق این بیماری‌ها نیازمند رویکرد چندجانبه شامل درمان دارویی، اصلاح سبک زندگی و حمایت روانی-اجتماعی است.