آشنایی با مدینه المنوره : دومین شهر مقدس مسلمانان

در قلب بیابان‌های شبه‌جزیره عربستان، شهری قرار دارد که نفس‌های تاریخ اسلام در آن جاریست. مدینه المنوره، شهری که میزبان پیامبر رحمت شد و نخستین جوانه‌های جامعه اسلامی در آن رویید. از آن روزی که این شهر “یثرب” نام داشت تا امروز که به افتخار میزبانی رسول الله (ص)، “مدینه النبی” خوانده می‌شود، همواره قبله‌گاه دل‌های میلیاردها مسلمان در سراسر گیتی بوده است.

این شهر، تنها یک مکان جغرافیایی نیست؛ بلکه زنده‌ترین گواه تاریخ اسلام، پایتخت نخین حکومت مسلمانان و آرامگاه ابدی پیامبر اکرم (ص) است. اگر مکه خانه خدا را در خود جای داده، مدینه میزبان محبوبترین مخلوق خداوند است. در این مقاله، قصد داریم تا با جنبه‌های مختلف این شهر مقدس، از تاریخ پرشکوه و جغرافیا گرفته تا راهنمای سفر و سوغاتش، آشنا شویم و سفری مجازی به این دیار نورانی داشته باشیم.

تاریخچه و قدمت

شهر مدینه، که پیش از ظهور اسلام با نام «یثرب» شناخته میشد، تاریخی بسیار کهن دارد که به پیش از میلاد مسیح بازمی گردد. اما نقطه عطف تاریخ این شهر، هجرت پیامبر اسلام (ص) از مکه به مدینه در سال ۶۲۲ میلادی بود. این واقعه، که مبدأ تقویم هجری شمسی و قمری شد، مدینه را به اولین پایتخت تمدن اسلامی تبدیل کرد. این شهر پس از مکه، دومین شهر مقدس مسلمانان جهان به شمار میرود و آرامگاه پیامبر (ص) در مسجد النبی قرار دارد. مدینه شاهد شکل گیری اولین جامعه اسلامی، نزول بسیاری از آیات قرآن و گسترش اسلام بود و به “مدینه النبی” (شهر پیامبر) ملقب گردید.

موقعیت جغرافیایی

مدینه در منطقه حجاز در غرب عربستان سعودی و در فلاتی در بخش شرقی کوهستان حجاز واقع شده است. این شهر در فاصله حدود ۴۲۰ کیلومتری شمال شهر مکه قرار دارد و از شرق به کوه «اُحُد» و از غرب به کوه «عیر» محدود میشود. موقعیت استراتژیک مدینه در گذرگاه کاروانهای تجاری شبه جزیره عربستان، در گذشته به اهمیت آن می افزود. امروزه این شهر در بستری نسبتاً هموار اما خشک و محصور در میان کوهها گسترده شده و به یکی از مهمترین مقاصد زیارتی و گردشگری جهان تبدیل گشته است.

آب و هوا

مدینه دارای آب و هوای بیابانی گرم و خشک است. تابستانهای آن بسیار گرم و سوزان است و دمای هوا در این فصل به راحتی از ۴۰ درجه سانتیگراد فراتر می رود. زمستانها در مدینه معتدل تر و مطبوع تر هستند و دمای هوا در روز بین ۲۵-۱۵ درجه سانتیگراد متغیر است. شبهای زمستان و حتی برخی شبهای تابستان میتواند خنک باشد. بارش باران در این شهر بسیار کم و عمدتاً در فصل زمستان رخ میدهد.

بهترین زمان سفر

بدون شک بهترین زمان برای سفر به مدینه، فصل زمستان و ماههای آذر تا فروردین (نوامبر تا آوریل) است. در این بازه زمانی، هوا در طول روز معتدل و برای زیارت و گشت وگذار در شهر بسیار مناسب است. انجام مناسک زیارتی در اطراف مسجد النبی در این هوای مطبوع، به مراتب آسانتر از فصل تابستان است. از سفر در ماههای تابستان به ویژه تیر و مرداد (ژوئن و ژوئیه) به دلیل گرمای طاقت فرسا و خطر گرمازدگی شدید، باید پرهیز کرد.

جاهای دیدنی مدینه

۱. قبرستان بقیع (Al-Baqi’ Cemetery)

که در زبان عربی “جنه البقیع” نامیده می‌شود، قدیمی‌ترین و مهم‌ترین قبرستان در شهر مدینه است که در فاصله‌ای بسیار نزدیک به مسجد النبی واقع شده است. این مکان، آرامگاه ابدی چهار امام شیعه (امام حسن مجتبی، امام سجاد، امام باقر و امام صادق علیهم السلام)، فاطمه بنت اسد (مادر امام علی)، عثمان بن عفون، و بسیاری از اصحاب و تابعین پیامبر (ص) است و برای مسلمانان به ویژه شیعیان، از جایگاه والایی برخوردار است. دسترسی به این قبرستان بسیار آسان است؛ زیرا درست در جنوب شرقی حرم نبوی قرار دارد و زائران پس از زیارت مسجد النبی، می‌توانند به صورت پیاده و از طریق درهای مشخص شده، خود را به این مکان معنوی برسانند و به اهل قبور ادای احترام کنند.

۲. مرقد پیامبر اکرم (ص) (The Prophet’s Mosque )

حرم پیامبر اکرم (ص) که به (مسجد النبی) شناخته می‌شود، مقدس‌ترین مکان در شهر مدینه و دومین مکان متبرک در اسلام محسوب می‌شود. این مکان شامل روضه مبارکه (فضای بین منبر و مرقد پیامبر) و مرقد مطهر پیامبر اسلام (ص) است که در کنار آن قبر دو یار وفادارش، ابوبکر و عمر، نیز قرار دارد. این حرم در قلب مرکز تاریخی مدینه واقع شده و دسترسی به آن بسیار آسان است؛ زائران از هر نقطه شهر می‌توانند با استفاده از تاکسی، اتوبوس‌های ویژه زائران یا حتی پیاده از طریق شبکه گسترده معابر عابرپیاده، به سوی گنبد سبز رنگ نمادین این حرم حرکت کنند و در هر زمان از شبانه‌روز برای ادای احترام و زیارت به آنجا برسند.

۳. مسجد النبی (The Prophet’s Mosque)

دومین مسجد مقدس در اسلام است که توسط پیامبر اکرم (ص) در شهر مدینه بنا نهاده شد و آرامگاه ایشان در مجاورت آن قرار دارد. این مسجد با گنبد سبز رنگ نمادین خود، یکی از شناخته‌شدهترین بناهای جهان اسلام محسوب میشود و ظرفیت پذیرایی از بیش از یک میلیون نمازگزار را دارد. مساحت این مسجد پس از گسترشهای متعدد، به حدود ۴۰۰ هزار متر مربع رسیده و شامل فضاهای متبرکی مانند روضه الشریف (که بخشی از بهشت شمرده شده) میشود. دسترسی به این مسجد برای همه زائران به راحتی امکانپذیر است؛ زیرا در مرکز شهر مدینه واقع شده و از سراسر شهر با وسایل نقلیه مختلف مانند تاکسی، اتوبوسهای ویژه زائران و همچنین پیاده از طریق معابر ویژه عابرپیاده قابل دسترسی است. ایستگاه قطار سریعالسیر حرمین نیز در فاصله نسبتاً نزدیکی از مسجد قرار دارد.

۴. مسجد قبا (Masjid Quba)

که در جنوب غربی شهر مدینه واقع شده، به عنوان اولین مسجد ساخته شده در تاریخ اسلام شناخته می‌شود. بنای این مسجد یادگار حضور پیامبر اکرم (ص) پس از هجرت از مکه است که سنگ بنای آن با دستان مبارک ایشان گذاشته شد. در احادیث متعددی به فضیلت نماز خواندن در این مسجد اشاره شده است. مسجد قبا با معماری مدرن و در عین حال اصیل خود، گنبدها و مناره‌های سفیدرنگ و حیاطی وسیع دارد که سالانه پذیرای میلیون‌ها زائر است. دسترسی به این مسجد بسیار آسان است؛ زیرا در محدوده شهری مدینه قرار دارد و زائران می‌توانند به راحتی با تاکسی یا وسایل نقلیه عمومی از مرکز شهر (حرم نبوی) خود را در مدت زمان حدود ۲۰ دقیقه به این مسجد برسانند. خیابان‌های اصلی به خوبی به سمت این مسجد نشانه‌گذاری شده‌اند.

۵. مسجد اجابه (Masjid Al-Ijabah)

که به مسجد بنی معاویه نیز شناخته می‌شود، از مساجد تاریخی و با فضیلت مدینه است که در منطقه «بنی معاویه» و در دامنه کوه سلع واقع شده است. این مسجد از آن جهت شهرت دارد که پیامبر اکرم (ص) در این مکان دعایی کردند که به استجابت سریع معروف شد. مسجد اجابه امروزه با معماری ساده ولی زیبا شامل یک سالن نمازخانه، مناره و گنبدی سفیدرنگ است. دسترسی به این مسجد برای زائران بسیار آسان است؛ زیرا در فاصله نسبتاً نزدیکی (حدود ۶۰۰ متری) از شمال شرق حرم نبوی قرار دارد و زائران می‌توانند به راحتی با یک پیاده‌روی کوتاه حدود ۱۰ دقیقه‌ای یا با استفاده از تاکسی از مرکز شهر مدینه خود را به این مسجد برسانند. موقعیت آن در نزدیکی کوه سلع، دستیابی به آن را بسیار تسهیل کرده است.

۶. مسجد جمعه مدینه (Masjid Al-Jumu’ah)

که به مسجد بنی سلمه و مسجد وادی نیز معروف است، از مساجد تاریخی و بااهمیت مدینه محسوب می‌شود. این مسجد در محله قبا و در مسیر مهاجرت پیامبر از قبا به سمت مرکز مدینه واقع شده و یادآور محل برگزاری نخستین نماز جمعه به امامت حضرت محمد (ص) در سال اول هجری است. مسجد جمعه با معماری ساده و سنتی خود، شامل یک نمازخانه مستطیل شکل، مناره و محراب می‌باشد که اخیراً مورد بازسازی قرار گرفته است. دسترسی به این مسجد برای زائران بسیار آسان است؛ چرا که در جنوب غربی شهر مدینه و در منطقه قبا واقع شده و فاصله آن تا مسجد قبا تنها حدود ۹۰۰ متر است. زائران می‌توانند پس از زیارت مسجد قبا، با یک پیاده‌روی ۱۰-۱۵ دقیقه‌ای یا با استفاده از تاکسی، خود را به این مسجد تاریخی برسانند.

۷. مسجد ذوقبلتین (Masjid Dhul Qiblatain)

که به معنای “مسجد دو قبله” است، از مساجد تاریخی و منحصر به فرد مدینه به شمار می‌رود. این مسجد یادگار واقعه‌ای مهم در تاریخ اسلام است؛ زمانی که فرمان تغییر قبله مسلمانان از بیت‌المقدس به سوی کعبه در طی نماز، در این مکان نازل شد. ویژگی ممتاز این مسجد وجود دو محراب است که یکی به سوی بیت‌المقدس و دیگری به سوی کعبه جهت‌گیری شده است. مسجد ذوقبلتین با معماری مدرن و گنبدهای سفیدرنگش، در شمال غربی شهر مدینه و در دامنه کوه سلع واقع شده است. دسترسی به این مسجد برای زائران بسیار آسان می‌باشد؛ چرا که در نزدیکی مسجد اجابه و دیگر مساجد تاریخی قرار دارد و زائران می‌توانند از مرکز شهر مدینه با تاکسی در مدت زمان حدود ۱۵ دقیقه خود را به این مسجد برسانند. همچنین پیاده‌روی از حرم نبوی تا این مسجد حدود ۳۰-۴۰ دقیقه به طول می‌انجامد.

۸. خانه حضرت فاطمه (س) ( The House of Fatimah al-Zahra)

که در مجاورت مسجد النبی و در سمت شرقی حرم نبوی واقع شده، از اماکن تاریخی و با فضیلت مدینه محسوب می‌شود. منزل شخصی حضرت فاطمه (س) و امام علی (ع) و محل تولد و زندگی امام حسن و امام حسین (علیهم السلام) بوده است. اگرچه بنای اصلی خانه امروزه به عنوان بخشی از فضای توسعه یافته مسجد النبی محسوب می‌شود و ساختمان فیزیکی مستقلی ندارد، اما مکان دقیق آن در نزدیکی قبرستان بقیع و ضلع شرقی حرم نبوی مشخص شده و زائران می‌توانند از آنجا دیدن کنند. دسترسی به این مکان بسیار آسان است؛ چرا که در محدوده حرم نبوی قرار دارد و زائران پس از زیارت قبرستان بقیع یا انجام زیارت در مسجد النبی، می‌توانند به راحتی و به صورت پیاده خود را به این مکان تاریخی و معنوی برسانند.

۹. مداین صالح (حجر) (Mada’in Saleh)

که در قرآن کریم از آن به عنوان “حجر” یاد شده است، یک میراث باستانی و اولین سایت ثبت شده عربستان سعودی در فهرست میراث جهانی یونسکو محسوب می‌شود. این شهر تاریخی که در شمال غربی عربستان و در منطقه‌ای به نام «العلا» واقع شده، متعلق به تمدن نبطیان بوده و شامل ۱۳۱ مقبره عظیم و باشکوه در کوه‌های تراشیده شده از سنگ‌های گرانیتی است که مهم‌ترین آن «قصر الصانع» می‌باشد. این مکان در قرآن به عنوان سرزمین قوم ثمود که پیامبرشان صالح (ع) بود، معرفی شده است. دسترسی به این سایت باستانی از مدینه معمولاً با وسایل نقلیه زمینی انجام می‌شود؛ مسافت حدود ۴۰۰ کیلومتر از مدینه تا العلا را می‌توان با خودروی شخصی یا اتوبوس‌های بین شهری در حدود ۴-۵ ساعت پیمود. همچنین از سال ۲۰۲۱ فرودگاه بین‌المللی العلا نیز افتتاح شده که پروازهایی از ریاض و جده را دریافت می‌کند. بازدید از این سایت تنها با تهیه بلیط و همراهی راهنماهای مجاز امکان‌پذیر است.

۱۰. چاه اریس (Bir Aris)

که به چاه نبی نیز معروف است، از جمله اماکن تاریخی و با فضیلت مدینه محسوب می‌شود. بر اساس روایات تاریخی، این چاه متعلق به یکی از یاران پیامبر (ص) بوده و ایشان از آب آن نوشیده و با آب آن وضو گرفته‌اند. این چاه در زیر زمین، در محدوده شرقی منارهٔ سلیمانیه در مسجد النبی واقع شده است. امروزه این مکان به صورت نمادین در سردابی زیرزمینی در ضلع شرقی حرم نبوی و نزدیک به درگاه شماره ۱۲ (باب سعودی) مشخص شده و قابل مشاهده است. دسترسی به این مکان برای زائران بسیار آسان است؛ زیرا در داخل محدوده مسجد النبی و در طبقه زیرین آن قرار دارد. زائران می‌توانند پس از ورود به مسجد النبی، با مراجعه به طبقه همکف یا زیرزمین در ضلع شرقی حرم و پرسش از راهنمایان، از این مکان تاریخی دیدن کنند.

۱۱. کوه احد (Mount Uhud)

که در شمال شهر مدینه واقع شده، از جمله مکان‌های تاریخی و بسیار بااهمیت برای مسلمانان به شمار می‌رود. این کوه صحنه نبرد بزرگ و سرنوشت‌ساز احد در سال سوم هجری بوده و پیامبر اکرم (ص) درباره آن فرموده‌اند: «اُحُد، کوهی است که ما را دوست دارد و ما آن را دوست داریم.» در دامنه این کوه، شهدای بزرگوار غزوه احد، به‌ویژه حضرت حمزه سیدالشهدا (ع)، آرام گرفته‌اند. کوه احد با ارتفاع حدود ۱۰۷۷ متر، امروزه به عنوان یک پارک طبیعی و زیارتی مورد توجه زائران قرار دارد. دسترسی به این مکان برای زائران بسیار آسان است؛ چرا که در فاصله حدود ۵ کیلومتری شمال مسجد النبی واقع شده و زائران می‌توانند با تاکسی‌های موجود در شهر در مدت زمان حدود ۱۵ دقیقه خود را به دامنه این کوه برسانند. همچنین اتوبوس‌های ویژه‌ای زائران را از مرکز شهر به این مکان منتقل می‌کنند.

۱۲. موزه مدینه (Madinah Museum)

که با نام Dar Al Madinah Museum نیز شناخته می‌شود، یکی از مدرن‌ترین و غنی‌ترین موزه‌های عربستان سعودی در زمینه تاریخ و تمدن اسلامی است. این موزه با بهره‌گیری از فناوری‌های پیشرفته، ماکت‌های دقیق و نمایشگاه‌های تعاملی، داستان شکل‌گیری شهر مدینه از دوران پیش از اسلام تا به امروز را به تصویر می‌کشد. بازدیدکنندگان می‌توانند ماکت‌های دقیقی از مسجد النبی در دوره‌های مختلف تاریخی، زندگی پیامبر اکرم (ص) و معماری تاریخی شهر را در این موزه مشاهده کنند. دسترسی به این موزه بسیار آسان است؛ زیرا در نزدیکی حرم نبوی و در منطقه حمراء الاسد در جنوب شرقی مدینه واقع شده است. زائران می‌توانند با استفاده از تاکسی از مرکز شهر در مدت زمان حدود ۱۰ تا ۱۵ دقیقه خود را به این موزه برسانند. همچنین اتوبوس‌های ویژه‌ای از ایستگاه‌های اطراف حرم نبوی به سمت این موزه تردد می‌کنند.

۱۳. بازار مدینه (Madinah Souq)

که با نام‌های سوق المدینہ و Al Madina Market نیز شناخته می‌شود، از مراکز خرید سنتی و پررونق این شهر مقدس محسوب می‌شود. این بازار که در نزدیکی حرم نبوی واقع شده، فضایی زنده و پویا دارد و زائران می‌توانند در آن سوغاتی‌های متنوعی از جمله عطرهای عربی، خرماهای مرغوب محلی، عبای سنتی، طلا و جواهرات، محصولات چرمی، ادویه‌های خوشبو و صنایع دستی خاص منطقه حجاز را پیدا کنند. دسترسی به این بازار برای زائران بسیار آسان است؛ چرا که در فاصله کمی از مسجد النبی (در حدود ۵۰۰ تا ۱۰۰۰ متر) قرار دارد و می‌توان به راحتی و با یک پیاده‌روی ۵ تا ۱۰ دقیقه‌ای از طریق خیابان‌های منتهی به حرم، خود را به این بازار رساند. همچنین تاکسی‌ها و وسایل حمل و نقل عمومی به راحتی زائران را از هر نقطه شهر به این بازار منتقل می‌کنند.

غذاهای محلی مدینه

غذای محلی مدینه آمیزهای از طعم های اصیل عربی و حجازی است. حلیم مدینه که از گندم، گوشت و ادویه جات پخته می شود، یک غذای سنتی و بسیار محبوب مخصوصاً در ماه مبارک رمضان است. کباب عربی و شاورما نیز در سراسر شهر به وفور یافت می شوند. از دیگر خوراکیهای خاص میتوان به عصیده (حلوایی تهیه شده از آرد، خرما و روغن) و مفطوم (نوعی خوراک گوشت و سبزیجات) اشاره کرد. طعم این غذاها اغلب با ادویه هایی مانند زردچوبه، زیره و هل کامل میشود.

سوغات مدینه

مهمترین و معنوی ترین سوغات مدینه برای زائران، تمبرها و محصولات معطر (عطر، روغن و بخور) با رایحه های مشهور مسجد النبی است. خرما به ویژه خرمای عجوه مدینه، از سوغاتی های بسیار پرطرفدار و خوشمزه این شهر محسوب میشود. تسبیح های چوبی و سنگی، پرده های نفیس با آیات قرآن و نام خداوند، عبا و پارچه های عربی (مانند چفیه و شماغ) نیز از جمله سوغاتی های رایجی هستند که زائران از مدینه به یادگار می برند.

شرایط و نحوه گرفتن ویزا برای ایرانیان

برای سفر به مدینه، ایرانیان نیاز به دریافت ویزای زیارتی عربستان دارند. خوشبختانه در سالهای اخیر، دولت عربستان شرایط دریافت ویزا را برای زائران ایرانی تسهیل کرده است. متقاضیان می بایست از طریق دفاتر مجاز زیارتی که توسط سازمان حج و زیارت ایران معرفی شده اند، اقدام کنند. این دفاتر امور مربوط به درخواست ویزا، رزرو هتل و ترانسفر را به طور کامل انجام می دهند. لازم است گذرنامه معتبر (با حداقل ۶ ماه اعتبار)، شناسنامه، عکس و فرمهای مربوطه را به این دفاتر تحویل داد. توصیه میشود برای اطمینان از به روزترین شرایط، مستقیماً با دفاتر زیارتی معتبر تماس گرفته یا به سایت سازمان حج و زیارت مراجعه کنید.

نحوه دسترسی

دسترسی به مدینه عمدتاً از طریق هوایی انجام میشود. شهر مدینه دارای فرودگاه بین المللی شاهزاده محمد بن عبدالعزیز (MED) است که پروازهای مستقیم از بسیاری از شهرهای جهان از جمله تهران (با یک یا دو توقف) دارد. پس از ورود به فرودگاه، با استفاده از تاکسی یا سرویس های حمل ونقل هتل می توانید خود را به مرکز شهر و حرم برسانید. همچنین برای تردد بین مدینه و مکه، قطار سریع السیر حرمین وجود دارد که این دو شهر مقدس را در زمانی حدود ۲ تا ۳ ساعت به هم متصل میکند. استفاده از اتوبوس و تاکسیهای بین شهری نیز از دیگر گزینه های موجود است.