به گزارش خبرگزاری مهر به نقل از پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک)، استناد یکی از سنجه‌های کلیدی ارزیابی است که در دهه‌های گذشته در کانون توجه بوده است. از استناد هم بهره‌برداری‌های درست و کارآمد شده است، هم نادرست و بیهوده. به هر شکل، از آنجا که یکی از کنشگران کلیدی در زیست‌بوم علم و پژوهش، پژوهشگران هستند، ارزیابی آنان بر پایه شمار و نسبت استنادهایی که به آنها می‌شود، می‌تواند یکی از نشانه‌های تأثیرگذاری آنان در زمینه‌های ویژه موضوعی باشد. بر این پایه، یکی از نظام‌های ارزیابی پژوهشگران که در چند سال گذشته پدید آمده است و از آن بهره‌برداری می‌شود، ارزیابی پژوهشگران بر پایه شمار و نسبت استنادهای دریافتی‌شان و شناسایی دو درصد برتر آنان است. روش‌شناسی این نظام ارزیابی را نخستین بار پژوهشگران دانشگاه استنفورد معرفی کردند و اکنون این نظام در شرکت انتشاراتی «الزویر» و بر پایه داده‌های نمایه استنادی «اسکوپوس» روزآمد می‌شود. در این نظام ارزیابی داده‌های انتشاراتی و استنادی ۲۲ زمینه فراگیر موضوعی و ۱۷۴ زمینه جزئی موضوعی تحلیل می‌شوند. در هر زمینه علمی، آنانی که بیشترین شمار و نسبت استنادها را گرفته‌اند و در میان دو درصد بالای لیست جای دارند، به عنوان پژوهشگران برتر معرفی می‌شوند.

شاخص «پژوهشگران دو درصد برتر» عملکرد استنادی نوی سندگان را بر پایه شاخص امتیاز مرکب (C-score یا Composite Score) در زمینه‌های گوناگون موضوعی ارزیابی می‌کند. در هر زمینه علمی، آنانی که بالاترین امتیاز مرکب را می‌گیرند و در میان دو درصد بالای لیست جای دارند، به عنوان پژوهشگران برتر معرفی می‌شوند. امتیاز مرکب به عنوان یک ابزار کلیدی در ارزیابی تأثیر علمی پژوهشگران در دنیای علم مورد استفاده قرار می‌گیرد. این امتیاز با ترکیب شش سنجه گوناگون، یعنی شمار کل استنادها (NC)، شاخص «اچ» (H)، شاخص «اچ» تعدل‌شده بر پایه هم‌نویسندگی (Hm)، شمار استناد به آثار تک‌پدیدآور (NCS)، شمار استناد به آثار تک‌پدیدآور یا آثاری که پدیدآور در آنها نویسنده اول بوده (NCSF)، و شمار استناد به آثار تک‌پدیدآور، یا آثاری که پدیدآور در آن نویسنده اول بوده، یا آثاری که پدیدآور در آنها نویسنده آخر بوده (NCSFL)، به ارزیابی پژوهشگران می‌پردازد. با توجه به چالش‌های موجود در استفاده از معیارهای استنادی، امتیاز مرکب به عنوان یک راه‌حل برای مشکلات فنی و عدم استانداردسازی در این حوزه مطرح شده است. این امتیاز به پژوهشگران کمک می‌کند تا تأثیر واقعی کارهای خود را در مقایسه با دیگران بهتر درک کنند و از این طریق، به شفافیت بیشتری در ارزیابی‌های علمی دست یابند.

نام پژوهشگرانی در سیاهه پایانی دو درصد برترها جای می‌گیرد که امتیاز مرکب بالاتری نسبت به پژوهشگران هم‌موضوع خود دارند. تعیین موضوع پژوهشگران، یعنی آنکه یک پژوهشگر در چه موضوعی با دیگران رقابت می‌کند، بر پایه انتشارات آنان در نشریه‌هایی انجام می‌شود که زیرمجموعه موضوع خاصی در پایگاه «Science-Metrix» هستند. بنابراین، ممکن است پژوهشگری در یک موضوعی رقابت کند که لزوماً مورد تأیید خود پژوهشگر نیست. دسته‌بندی پژوهشگران در موضوع‌های گوناگون مسئله‌ای است که شفافیت کافی در این نظام ارزیابی ندارد. امتیاز مرکب به سوگیری‌های گوناگون در شاخص‌های استنادی هم توجه دارد. برای نمونه، تأثیر خوداستنادی، استناد به آثار در مقاله‌های بازپس‌گرفته شده، و مواردی از این دست، در امتیاز مرکب در نظر گرفته می‌شوند و موجب افزایش دقت و عدالت در ارزیابی پژوهشگران می‌شود. البته توجه به این نکته هم لازم است که پژوهشگرانی که امتیاز مرکب بالایی ندارند، لزوماً پژوهشگران کم‌اثری نیستند. از این رو، این امتیاز به خودی خود نمی‌تواند معیار کاملاً درستی برای ارزیابی پژوهشگران باشد. امتیاز مرکب ارتباط مستقیمی با شمار انتشارات ندارد و شمار انتشارات بیشتر نمی‌تواند آن را تحت تأثیر قرار دهد. البته، آنجا که شاخص «اچ» و شاخص «اچ.ام.» محاسبه می‌شوند، شمار انتشارات در بالا بردن امتیاز مرکب مؤثر است. در این میان، شمار استنادها، نه تنها به مقاله‌های پژوهشی، بلکه به مقاله‌های مروری، همایش‌ها، فصل کتاب، نوشته‌های سردبیری، خبری، و غیره محاسبه می‌شود.

بر پایه گزارش تازه «الزویر» که در سال ۲۰۲۵ میلادی منتشر شده است، نام ۲۷۷۲ پژوهشگر از ایران در میان فهرست دو درصد برتر پژوهشگران جهان جای گرفته‌اند. در ویرایش پیشین این نظام رتبه‌بندی، ۲۵۰۳ پژوهشگر ایرانی در این فهرست جایگاه جهانی به دست آورده بودند. در نمودار زیر، روند سالانه شمار پژوهشگران ایرانی برتر در این فهرست گزارش شده است.

روند سالانه شمار پژوهشگران ایرانی در میان دو درصد برتر پژوهشگران جهان

رتبه اول ایران از نظر پژوهشگران دو درصد برتر در منطقه

در این نظام ارزیابی دو فهرست منتشر می‌شود. یک فهرست (عملکرد سالانه) داده‌های یک سال مشخص (یعنی سال ۲۰۲۴ میلادی) را بررسی و نام برترین‌ها را منتشر می‌کند و فهرست دیگر (عملکرد شغلی)، پژوهشگران برتر را بر پایه عملکرد همه سال‌ها (از سال ۱۹۶۰ تا سال ۲۰۲۴ میلادی) را شناسایی می‌کند. روی هم، فهرست عملکرد سالانه دربردارنده ۲۳۶۳۱۳ پژوهشگر از سراسر جهان و ۲۵۵۲ پژوهشگر از کشور ایران است. فهرست عملکرد شغلی نیز دربردارنده ۲۳۰۳۳۳ پژوهشگر از سراسر جهان و ۱۲۰۶ پژوهشگر از کشور ایران است. در نمودار دو، روند سالانه شمار پژوهشگران ایرانی در دو فهرست عملکرد شغلی و سالانه پژوهشگران دو درصد برتر جهان گزارش شده است.

روند سالانه شمار پژوهشگران ایرانی در دو فهرست عملکرد شغلی و سالانه

رتبه اول ایران از نظر پژوهشگران دو درصد برتر در منطقه

بیشتر پژوهشگران ایرانی در این فهرست در حوزه‌های پزشکی، شیمی، مهندسی، و فناوری‌های توانمندساز و راهبردی پژوهش کرده‌اند. در فهرست عملکرد سالانه، حوزه پزشکی با ۸۵۳ پژوهشگر ایرانی و در فهرست عملکرد شغلی، حوزه مهندسی با ۲۸۷ پژوهشگر ایرانی در صدر هستند. در نمودار سه، شمار پژوهشگران ایرانی در فهرست دو درصد برتر در حوزه‌های گوناگون موضوعی نمایش داده شده است.

شمار پژوهشگران ایرانی در فهرست دو درصد برتر در حوزه‌های گوناگون موضوعی سال ۲۰۲۵ میلادی

رتبه اول ایران از نظر پژوهشگران دو درصد برتر در منطقه

بر پایه این داده‌ها، دانشگاه تهران در هر دو فهرست در صدر مؤسسه‌های ایرانی از دیدگاه شمار پژوهشگران است. در جدول یک، نام مؤسسه‌های ایرانی که پژوهشگری در فهرست عملکرد سالانه دارند و در جدول دو نیز نام مؤسسه‌های ایرانی که پژوهشگری در فهرست عملکرد شغلی دارند گزارش شده است.

۱۰ مؤسسه برتر ایرانی دارای بیشترین شمار پژوهشگران در فهرست دو درصد برتر پژوهشگران جهان (فهرست عملکرد سالانه) سال ۲۰۲۵ میلادی

نام مؤسسه	شمار پژوهشگران در فهرست عملکرد سالانه	رتبه ملی مؤسسه بر پایه شمار پژوهشگران برتر
University of Tehran	۱۲۰	۱
Tehran University of Medical Sciences	۹۶	۲
University of Tabriz	۶۶	۳
Iran University of Science and Technology	۶۳	۴
Shahid Beheshti University of Medical Sciences	۵۹	۵
Tabriz University of Medical Sciences	۵۸	۶
Tarbiat Modares University	۵۷	۷
Iran University of Medical Sciences	۵۴	۸
Amirkabir University of Technology	۵۱	۹
Kermanshah University of Medical Sciences	۴۸	۱۰

۱۰ مؤسسه برتر ایرانی دارای بیشترین شمار پژوهشگران در فهرست دو درصد برتر پژوهشگران جهان (فهرست عملکرد شغلی) سال ۲۰۲۵ میلادی

نام مؤسسه	شمار پژوهشگران در فهرست عملکرد شغلی	رتبه ملی مؤسسه بر پایه شمار پژوهشگران برتر
University of Tehran	۷۹	۱
Sharif University of Technology	۵۳	۲
Amirkabir University of Technology	۴۶	۳
Iran University of Science and Technology	۳۸	۴
Tehran University of Medical Sciences	۳۸	۴
Shiraz University	۳۶	۶
University of Tabriz	۳۵	۷
Isfahan University of Technology	۳۴	۸
Tarbiat Modares University	۳۴	۸
Ferdowsi University of Mashhad	۲۱	۱۰

گزارش سال ۲۰۲۵ میلادی «الزویر» نشان می‌دهد که از نظر شمار پژوهشگران دو درصد برتر جهان، ایران در جایگاه نخست منطقه جای گرفته است. پس از ایران، رژیم اشغالگر قدس با ۲۶۴۴ پژوهشگر، عربستان سعودی با ۲۲۴۲ پژوهشگر، ترکیه با ۲۰۵۸ پژوهشگر، و مصر با ۱۲۵۴ پژوهشگر در جایگاه‌های دوم تا پنجم منطقه جای گرفته‌اند. در جدول سه شمار پژوهشگران هر یک از کشورهای منطقه در فهرست عملکرد شغلی، عملکرد سالانه، و فهرست درهم‌کرد گزارش شده است.

شمار پژوهشگران برتر کشورهای منطقه در فهرست پژوهشگران دو درصد برتر جهان سال ۲۰۲۵ میلادی

کشور	شمار پژوهشگران در فهرست عملکرد شغلی	شمار پژوهشگران در فهرست عملکرد سالانه	شمار پژوهشگران در فهرست درهم‌کرد
ایران	۱۲۰۶	۲۵۵۲	۲۷۷۲
رژیم اشغالگر قدس	۲۲۰۴	۱۶۳۸	۲۶۴۴
عربستان سعودی	۸۴۹	۲۱۱۱	۲۲۴۲
ترکیه	۱۳۰۸	۱۵۶۵	۲۰۵۸
مصر	۵۷۹	۱۱۰۶	۱۲۵۴
پاکستان	۲۶۸	۹۴۵	۹۷۸
امارات متحده عربی	۳۸۹	۶۶۲	۷۳۲
قطر	۱۷۶	۲۷۷	۳۰۸
اردن	۱۰۶	۲۴۱	۲۷۵
عراق	۷۴	۲۵۸	۲۶۷
عمان	۶۲	۱۳۶	۱۵۳
لبنان	۹۲	۹۷	۱۳۰
کویت	۷۹	۷۳	۱۱۹
قزاقستان	۳۷	۵۸	۷۲
آذربایجان	۲۱	۴۱	۴۴
فلسطین	۲۱	۳۹	۴۴
ازبکستان	۱۲	۳۵	۴۰
بحرین	۲۰	۳۵	۳۸
گرجستان	۱۷	۱۸	۲۵
یمن	۳	۲۲	۲۲
ارمنستان	۱۱	۱۳	۱۷
سوریه	۵	۸	۱۰
قرقیزستان	۵	۴	۶
ترکمنستان	۰	۱	۱
تاجیکستان	۰	۱	۱
افغانستان	۰	۰	۰

این گزارش بر اهمیت استناد به عنوان یک معیار اساسی برای ارزیابی پژوهشگران تأکید دارد. استناد به عنوان یک نشانگر ارزشمند از تأثیر و پویایی کارهای پژوهشگران در وادی علم به شمار می‌رود. با این حال، لازم است به‌یادآوری شود که ارزیابی‌ها نباید تنها به این معیار محدود شوند. جنبه‌های مهم دیگری از عملکرد پژوهشی و تأثیر آن‌ها نیز باید مورد توجه قرار گیرد. این گزارش نکته‌ای حیاتی را مطرح می‌کند که هرچند استناد به عنوان یک معیار مهم تأکید می‌شود، اما نباید به عنوان تنها معیار در نظر گرفته شود. مشارکت‌های پژوهشگران در علم در اعداد خلاصه نمی‌شود و عوامل دیگری نظیر کیفیت پژوهش‌ها، همکاری‌ها، و تأثیر اجتماعی کارهای آنان نیز باید در ارزیابی جامع مدنظر قرار گیرد.

این گزارش از گزارش‌های سامانه «نما» است. سامانه «نما» که پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک) راه‌اندازی کرده است، به پایش و گزارش جایگاه علم، فناوری و نوآوری ایران در جهان می‌پردازد. این سامانه با پایش و گزارش نزدیک به ۹۰ شاخص جهانی، در این نشانی در دسترس همگان است.