تصور کنید خط تولید یک کارخانه فولاد در دل کویرهای ایران، جایی که دمای کوره‌ها به ۱۵۰۰ درجه سانتی‌گراد می‌رسد و هر لحظه توقف می‌تواند میلیاردها تومان خسارت به بار آورد. در چنین شرایطی، گریس نسوز به عنوان یک قهرمان پنهان ظاهر می‌شود. محصولی که نه‌تنها اصطکاک را کاهش می‌دهد، بلکه تجهیزات را در برابر شعله‌های جهنمی و سایش‌های بی‌رحمانه محافظت می‌کند.

گریس نسوز ، این ماده نیمه‌جامد پیشرفته که از ترکیب روغن‌های پایه مصنوعی، غلیظ‌کننده‌های مقاوم و افزودنی‌های هوشمند ساخته شده، در سال‌های اخیر به یکی از پرتقاضاترین محصولات روانکاری در صنایع ایران تبدیل شده است. طبق گزارش‌های انجمن صنفی تولیدکنندگان روانکارهای صنعتی ایران در سال ۲۰۲۵، بازار گریس نسوز با رشد سالانه ۲۵ درصدی روبه‌رو است و سهم آن از کل بازار روانکارهای صنعتی به بیش از ۱۵ درصد رسیده؛ عددی که پیش از تحریم‌های اخیر، تنها ۸ درصد بود. این رشد نه‌تنها به دلیل افزایش تولید داخلی است، بلکه به خاطر تمرکز صنایع بر ایمنی، کاهش هزینه‌های نگهداری و سازگاری با استانداردهای زیست‌محیطی جهانی رخ داده است.

ایران، به عنوان یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان نفت و گاز در خاورمیانه، سالانه بیش از ۱.۸ میلیون تن روانکار (شامل روغن و گریس نسوز) تولید می‌کند و جایگاه هفتم جهانی را در این حوزه به دست آورده. اما چالش‌ها همچنان پابرجاست: تحریم‌ها دسترسی به مواد اولیه وارداتی را محدود کرده و صنایع سنگین مانند فولاد مبارکه، معادن مس سرچشمه و پالایشگاه‌های عسلویه به دنبال جایگزین‌های بومی و مقاوم هستند.

گریس نسوز، که گاهی به آن گریس مقاوم به حرارت بالا یا high-temperature grease نیز گفته می‌شود، یک روانکار نیمه‌جامد است که به طور خاص برای شرایط عملیاتی شدید طراحی شده. برخلاف گریس‌های معمولی که در دماهای بالای ۱۰۰ درجه سانتی‌گراد خاصیت خود را از دست می‌دهند و به مایع تبدیل می‌شوند، گریس نسوز می‌تواند دماهای ۱۵۰ تا ۸۰۰ درجه را تحمل کند بدون این‌که ویسکوزیته، چسبندگی یا خواص روانکاری‌اش مختل شود. این محصول از سه جزء اصلی تشکیل شده: روغن پایه (معمولا مصنوعی مانند PAO یا استرها)، غلیظ‌کننده (مانند لیتیوم کمپلکس، بنتون یا سیلیکون) و افزودنی‌های پیشرفته (ضداکسیدان، ضدسایش و ضدحرارت). روغن پایه حدود ۷۰-۹۰ درصد حجم را تشکیل می‌دهد و نقش انتقال حرارت و روانکاری را بر عهده دارد، در حالی که غلیظ‌کننده بافت نیمه‌جامد را ایجاد می‌کند و افزودنی‌ها مانند مولیبدن دی‌سولفید (MoS2) یا PTFE لایه محافظی در برابر سایش فراهم می‌کنند.

فرآیند ساخت گریس نسوز یک مهندسی دقیق است که در کارخانه‌های مجهز انجام می‌شود. گام اول؛ انتخاب و تصفیه روغن پایه. روغن‌های مصنوعی از هیدروکربن‌های پیچیده یا استرهای آلیفاتیک تولید می‌شوند تا نقطه جوش بالا (بالای ۳۰۰ درجه) و پایداری اکسیداسیونی داشته باشند. گام دوم؛ افزودن غلیظ‌کننده. برای گریس نسوز فلزی، از ترکیبات مس یا نیکل استفاده می‌شود که در کوره‌های حرارتی تا ۲۰۰ درجه ذوب و هم‌زده می‌شوند. گام سوم؛ مخلوط‌سازی افزودنی‌ها. این مرحله حساس است؛ افزودنی‌های ضدحرارت مانند سیلیکات‌ها یا آلومینا به مقدار 10-5 درصد اضافه می‌شوند تا از تجزیه حرارتی جلوگیری کنند. کل مخلوط در میکسرهای خلاء تحت فشار ۱۰۰-۲۰۰ بار و دمای ۸۰-۱۲۰ درجه سانتی‌گراد هم‌زده می‌شود تا بافت یکنواخت NLGI Grade 2 یا 3 حاصل شود ؛گریدهایی که برای کاربردهای صنعتی ایده‌آل هستند.

در ایران، تولید گریس نسوز با چالش‌های مواد اولیه روبه‌رو است، اما شرکت‌هایی داخلی با بومی‌سازی ۸۰ درصدی مواد (مانند استفاده از روغن‌های پایه ایرانی از پالایشگاه‌های تهران و اصفهان) این مشکل را حل کرده‌اند. طبق استاندارد NLGI، گریس نسوز باید تست‌های drop point (نقطه ذوب) بالای ۲۶۰ درجه و penetration (نفوذپذیری) ثابت در دماهای متغیر را پاس کند.

اهمیت این محصول در ایمنی برجسته است: گزارش‌های آتش‌نشانی ایران در ۲۰۲۴ نشان می‌دهد که ۴۰ درصد حوادث صنعتی ناشی از روانکارهای اشتعال‌پذیر بوده، اما گریس نسوز با نقطه اشتعال بالای ۴۰۰ درجه، این ریسک را ۷۵ درصد کاهش می‌دهد. برای خرید گریس نسوز، بررسی گواهی‌نامه‌های ASTM D1264 (برای نشت‌پذیری) و DIN 51825 (برای تحمل حرارت) ضروری است.

علاوه بر این، گریس نسوز در برابر عوامل محیطی مقاوم است. در محیط‌های مرطوب مانند سکوهای نفتی خلیج فارس، نوع سیلیکونی آن آب‌گریز است و از خوردگی جلوگیری می‌کند. فرآیند تولید این نوع گریس شامل تست‌های آزمایشگاهی پیشرفته (مانند спектромتری برای کنترل افزودنی‌ها) است، که کیفیت را به سطح صادراتی می‌رساند. در نهایت، گریس نسوز نه تنها روانکار است، بلکه یک سپر محافظ برای دارایی‌های صنعتی به حساب می‌آید.

کاربردهای این نوع گریس بسیار گسترده است؛ در خودروسازی (ایران‌خودرو)، گریس نسوز بلبرینگ‌های ترمز را روان می‌کند و سایش را ۵۰ درصد کم می‌کند. در معادن، چرخ‌دنده‌های سنگین را محافظت می‌کند و در برابر رطوبت مقاوم است. در فولاد، از آتش‌سوزی جلوگیری می‌کند و در کمپرسورهای گازی، فشار ۲۰۰ بار را تحمل می‌کند. در ایران، با رشد ۳۰ درصدی پروژه‌های عمرانی، گریس نسوز در جرثقیل‌های سدسازی ضروری است.