خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و ادب، طاهره طهرانی: مرتضی قاسمی استادیار گروه دستور زبان فارسی و رسم‌الخطّ فرهنگستان زبان و ادب فارسی و معاون این گروه از ابتدای ۱۴۰۲ است، او همچنین عضو کارگروه بازنگری دستور خط مصوب فرهنگستان بوده و کتابهای فرهنگ موضوعی دستور خط فارسی (انتشارات سروش)، تصحیح کتاب قطوف الرّبیع فی صنوف البدیع، اثر شمس‌العلمای گرکانی (انتشارات فرهنگستان زبان و ادب فارسی) و برگردان لیلی و مجنون به نثر (پژوهشگاه زبان فارسی ـ تاجیکی، تاجیکستان) را در کارنامه خود دارد. با او درباره فعالیتهای گروه دستور زبان فارسی و رسم‌الخطّ فرهنگستان و تاریخچه اش به گفتگو نشستیم:

*گروه دستور زبان فارسی و رسم‌الخط از چه سالی در فرهنگستان ایجاد شد؟ و در پاسخ به چه نیازی؟

گروه دستور زبان فارسی و رسم‌الخط از سال ۱۳۷۰، با چهار هدف عمده تشکیل شد: تدوین دستور زبان فارسی امروز؛ تهیه و تنظیم جزوه دستور خط فارسی؛ تدوین فرهنگ املایی براساس دستور خط فارسی مصوب فرهنگستان؛ و تعامل و همکاری با وزارت آموزش‌وپرورش برای ایجاد هماهنگی بیشتر میان دو سازمان، ازنظر رعایت مصوبات فرهنگستان در کتاب‌های درسی، و همچنین همکاری با سازمان‌ها و نهادهایی چون صداوسیما و دانشگاه‌ها.

*مدیران آن چه اساتیدی بودند و چه فعالیت‌هایی در دستور کار داشتند؟

نخستین مدیر گروه دستور زبان فارسی و رسم‌الخط جناب آقای دکتر علی‌اشرف صادقی، عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی بودند. در دوره مدیریت ایشان اولین نسخه دستور خط فارسی (۱۳۸۱) و چند سال بعد نخستین ویراست این مجموعه منتشر شد. همچنین طرح تألیف فرهنگ املایی خط فارسی، براساس دستور خط مصوب، در دوره مدیریت ایشان به اجرا درآمد و نتیجه آن تحت عنوان فرهنگ املایی خط فارسی (۱۳۸۵) منتشر شد.

دستور زبان فارسی و رسم الخط در گفتگو با مرتضی قاسمی

جناب آقای دکتر محمّد دبیرمقدم، دیگر عضو پیوسته فرهنگستان و معاون علمی و پژوهشی این سازمان، دومین مدیر گروه دستور زبان فارسی و رسم‌الخط هستند که از سال ۱۳۹۰ تا کنون مدیریت این گروه را بر عهده دارند. دو طرح کلان در دوره مدیریت ایشان به اجرا گذاشته شد. یکی «طرح بازنگری دستور خط مصوب» بود که پس از بیست سال از نگارش اولیه آن به اجرا درآمد. نتیجه این طرح، پس از برگزاری ۷۰ جلسه، ویراست جدید دستور خط فارسی (۱۴۰۱) بود که با نگاهی نو به اقتضائات خط فارسی و نیاز کاربران به قوانین روشن و شیوه‌نامه‌ای علمی تهیه شد. این دستور خط جدید اکنون پس از گذشت ۳ سال از انتشار آن و دریافت بازخوردهای کاربران نسبت به آن، مجدداً در حال بازنگری است.

دستور زبان فارسی و رسم الخط در گفتگو با مرتضی قاسمی

دیگر طرح کلان گروه دستور زبان فارسی و رسم‌الخط «طرح بازنگری فرهنگ املایی خط فارسی» است که همچنان در حال اجراست و تا کنون دو حرف «آ» و «الف» آن نهایی شده است. ضرورت اجرای این طرح از آنجا بود که پس از بازنگری دستور خط مصوب فرهنگستان و وضع قوانین جدید و تغییر برخی از قوانین گذشته، کتاب مذکور نیز که برپایه این دستور خط تدوین شده بود لزوماً بایستی تغییر می‌کرد. ضمن اینکه پس از گذشت نزدیک به ۲۰ سال از چاپ نخست آن به‌روزرسانی و اصلاح فرهنگ مذکور ضروری به نظر می‌رسید.

علاوه بر این‌ها، انتشار مجله علمی و پژوهشی دستور، از ویژه‌نامه‌های نامه فرهنگستان، به سردبیری دکتر دبیرمقدم نیز در طول این سال‌ها در دستور کار این گروه بوده است و اکنون هجدهمین شماره آن در مراحل آخر آماده‌سازی برای چاپ به سر می‌برد.

تدوین دستور زبان فارسی امروز نیز از اهداف اولیه این گروه بوده است. دستور مذکور صرفاً جنبه توصیفی دارد و براساس نظریه ساختارگرایی خواهد بود، اما به هیچ‌یک از شاخه‌های این نظریه به‌طور اخص وابسته نیست و به‌عکس، از تمام دستاوردهای این نظریه‌ها و نیز دیگر نظریه‌های زبان‌شناختی استفاده خواهد کرد.

*در طول این سال‌ها چه تولیداتی به‌صورت مکتوب یا محصولات رسانه‌ای داشته‌اید؟

مهم‌ترین تولیدات گروه دستور زبان فارسی و رسم‌الخط نتیجه فعالیت‌هایی است که پیش‌تر به آن اشاره شد؛ یعنی دو کتاب دستور خط فارسی و فرهنگ املایی خط فارسی. به‌جز این دو اثر شاخص، گروه دستور زبان فارسی و رسم‌الخط طرح‌های دیگری نیز داشته که نتایج آن‌ها به‌صورت مقاله و گزارش در اختیار علاقه‌مندان قرار گرفته است.

طرح «وضعیت دستور در نظام آموزشی پیش از دانشگاه»: در این پژوهش کتاب‌های زبان و ادبیات فارسی دوره‌های ابتدایی، راهنمایی، دبیرستان و پیش‌دانشگاهی بررسی شد. نتایج این طرح در قالب مقاله‌ای در پنجمین همایش زبان‌شناسی (۲۱-۲۲ اسفند ۱۳۷۹، دانشگاه علامه طباطبایی) ارائه شد و در مجموعه مقاله‌های پنجمین همایش زبان‌شناسی به چاپ رسید.

طرح «بررسی تحلیلی دستورهای زبان فارسی»: در این طرح دستورهای عمده‌ای که تا به امروز برای زبان فارسی معاصر به زبان انگلیسی و فارسی نوشته شده است (مجموعاً شصت عنوان کتاب دستور، ۱۳ عنوان به زبان انگلیسی و ۴۷ عنوان به زبان فارسی) مدّ نظر بوده است. این دستورها ازلحاظ ویژگی‌های صوری (انگیزه، نوع شواهد، رسم‌الخط، کتاب‌نامه و…) و محتوایی (نظم منطقی مطالب، بحث شاخص،…) بررسی شده‌اند. نتایج این طرح در قالب مقاله‌ای در نخستین هم‌اندیشی دستور زبان فارسی (۲۹-۲۸ بهمن ۱۳۸۲، فرهنگستان زبان و ادب فارسی) ارائه و در ویژه‌نامه دستور (شماره ۲) چاپ شده ‌است.

طرح «واژه ـ دستور زبان فارسی»: ‌این طرح در قالب یک بانک اطلاعاتی، ویژگی‌های دستوری واژگان زبان فارسی را جهت استفاده پژوهشگران آماده می‌کند. واژه‌های گردآوری‌شده در این بانک اطلاعاتی در مقوله‌های مختلف بررسی‌ می‌شوند و اطلاعات مربوط، به‌صورت جدولی با علامت‌های دوتایی، کلیه ویژگی‌های موجود را درتک‌تک واژه‌ها و با ارجاع به پیکره زبانی، نشان می‌دهند و زمینه مطالعه و بررسی ویژگی‌های صرفی ‌و نحوی واژه‌های زبان فارسی را فراهم می‌آورند. ‌این طرح در حال حاضر فقط در حوزه صفت‌های زبان فارسی انجام پذیرفته و در طی آن بیش از چهارهزار صفت زبان فارسی معاصر، با استفاده از فرایندهای صرفی و نحوی شناخته‌شده از زبان فارسی بررسی شده‌اند. نتایج حاصل از این طرح در قالب مقاله‌ای در نخستین هم‌اندیشی دستور زبان فارسی ارائه و در ویژه‌نامه دستور (شماره ۲) چاپ شد.

بررسی روزنامه‌های پرشمار و نشریات معتبر علمی ازنظر رسم‌الخط و استخراج موارد تخطّی از دستور خطّ فارسی، برای همایش زبان فارسی و مطبوعات و ارائه گزارش آن در قالب مقاله‌ای برای درج در مجله دستور.

بررسی ۳۱ عنوان از کتاب‌های درسی وزارت آموزش‌وپرورش ازنظر رسم‌الخط، به‌منظور یکدست‌سازی و پیروی از الگویی واحد در رسم‌الخطّ کتاب‌های درسی‌ آموزش‌وپرورش در مقاطع مختلف تحصیلی. نتایج مربوط به این بررسی در جلسه مورَّخ ۱۹/۲/۱۳۹۰ شورای فرهنگستان ارائه و در قالب گزارشی برای اِعمال در کتاب‌های درسی به سازمان پژوهش‌وبرنامه‌ریزی آموزشی ارسال شد.

*مصوبات یا شیوه مورد نظر شما در مدارس و کتاب‌های درسی به بچه‌ها آموزش داده می‌شود؟ و آیا رسانه‌ها (به‌ویژه رسانه‌های مکتوب) موظف به رعایت آن هستند؟

در بحث آموزش چند درس در برخی از پایه‌ها به آشنایی با فرهنگستان اختصاص داده شده است. همچنین برخی از واژه‌های مصوب هم وارد متون درسی شده و هم در برخی از پایه‌ها آموزش داده می‌شود. بحث دستور خط در این کتاب‌ها بیشتر به‌صورت عملی مطرح است؛ به این معنی که با رعایت دستور خط مصوب فرهنگستان در رسم‌الخط کتاب‌های درسی الگوی ذهنی دانش‌آموزان با این رسم‌الخط شکل می‌گیرد. ازطرفی، همان گونه که در پاسخ پرسش پیشین ذکر شد، یکی از طرح‌های گروه دستور زبان فارسی و رسم‌الخط بررسی کتاب‌های درسی وزارت آموزش‌وپرورش ازنظر رسم‌الخط بوده است. متأسفانه سال‌هاست که وزارت آموزش‌وپرورش دست‌کم در تألیف کتاب‌های درسی دوره ابتدایی، به دلایلی، برخی از اصول مصوب فرهنگستان را در زمینه رسم‌الخط رعایت نمی‌کند، اما در دوره‌های بالاتر خوشبختانه بسیاری از مصوبات فرهنگستان زبان و ادب فارسی در حوزه رسم‌الخط در کتاب‌های درسی رعایت می‌شود. یادآوری این نکته ضروری است که از آذرماه سال ۱۳۹۰، با تأسیس گروه آموزش زبان و ادبیات فارسی در فرهنگستان، با مدیریت شادروان دکتر حسن ذوالفقاری، این بخش از اهداف گروه دستور مشخصاً در دستور کار این گروه قرار گرفت. گروه آموزش زبان و ادبیات فارسی با هدف پیگیری اجرای مصوبه‌های فرهنگستان در کتاب‌های آموزشی، نقد علمی و آسیب‌شناسانه وضعیت آموزش زبان و ادبیات فارسی، و تهیه سند ملی آموزش زبان و ادبیات فارسی تأسیس شد. از سال ۱۴۰۲ تا کنون جناب آقای دکتر حسین قاسم‌پور مقدم، عضو هیئت‌علمی و استاد دانشگاه فرهنگیان، مدیریت این گروه را بر عهده دارد.

زبان فارسی، حامل فرهنگ و تمدن اسلامی و ایرانی است. متون فارسی سرشار از ارزش‌های متعالی انسانی، اخلاق، سلوک و منش جوانمردانه، مهر و عاطفه، حکمت و تعالی، عرفان و توحید، امید و استقامت، صراحت و تلمیح، و در یک کلام، روح تاریخی ملت عزیز و شریف ایران است. این نقطه پیوند تاریخی و پیوستگی هویتی را باید پاس داشت و ترویج نمود و از چشمه‌سار این فرهنگ و ادب، تشنگان حقیقت و عدالت، توحید و عرفان، زیبایی و عشق را در همه جهان سیراب نموداز دیگر فعالیت‌های فرهنگستان در حوزه رسم‌الخط در کتاب‌های درسی می‌توان به تهیه شیوه‌نامه کتاب‌های درسی اشاره کرد. در پاییز ۱۳۹۹، دکتر حسن ملکی، رئیس سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی وزارت آموزش‌وپرورش، پس از رایزنی با برخی صاحب‌نظران و استادان ازجمله رؤسای فرهنگستان زبان و ادب فارسی و انجمن صنفی ویراستاران، شورایی در سازمان متبوع خود با عنوان «شورای عالی نگارش و ویرایش کتاب‌های درسی» تشکیل داد. در جلسات این شورا، علاوه‌بر برخی مقامات و کارشناسان سازمان پژوهش، شادروان استاد موسی اسوار، هومن عباسپور، مهدی قنواتی و فهیمه شانه به نمایندگی از فرهنگستان زبان و ادب فارسی و انجمن صنفی ویراستاران حضور یافتند که در نتیجه آن کتاب «شیوه‌نامه ویرایش صوری» به‌عنوان مرجع ویرایش کتاب‌های درسی توسط دکتر حسن ملکی معاون وزیر آموزش‌وپرورش رونمایی شد. این کتاب شامل ۸ بخش نشانه‌گذاری، اعداد و ارقام، فهرست‌ها، کوته‌نوشت‌ها، شکل‌ها، ارجاع‌دهی‌ها، علائم ویرایش کاغذی و دستور خط بود. در آن جلسات مقرر شد افزون بر کتاب‌های درسی، مرجع ویرایش دیگر منشورات سازمان اعم از کتاب‌های راهنمای معلم‌ها، نشریات رشد، کتاب‌ها و مکاتبات و... براساس این کتاب انجام پذیرد.

درباره تکلیف رسانه‌ها به رعایت مصوبات فرهنگستان باید به مصوبه‌ای تحت عنوان «قانون ممنوعیت به‌کارگیری اسامی، عناوین و اصطلاحات بیگانه» اشاره کرد. قانون ممنوعیت به‌کارگیری اسامی، عناوین و اصطلاحات بیگانه که در تاریخ ۲۸/۹/۱۳۷۵ به تصویب مجلس شورای اسلامی و آیین‌نامه اجرایی آن در ۱۹/۲/۷۸ به تصویب رسید، صریحاً از سازمان‌ها، نهادها و شرکت‌ها خواسته است که از به کار بردن کلمات و واژه‌های بیگانه، اعم از دولتی و غیردولتی، در نام شرکت‌ها و بر روی کلیه تولیدات داخلی و جز آن‌ها، خودداری کنند. فرهنگستان نیز برای بررسی مشکلات اجرایی این قانون جلسات متعددی برگزار کرد و مجدداً در روز دوشنبه ۱۳/۴/۱۳۹۰، در فرهنگستان زبان و ادب فارسی جلسه‌ای با حضور نمایندگان وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، پلیس نظارت بر اماکن عمومی ناجا، سازمان زیباسازی شهرداری، اداره ثبت شرکت‌ها و مالکیت صنعتی و علائم تجاری، صداوسیما، و رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی تشکیل داد.

*پس همه به صورت قانونی موظف به رعایت این رسم الخط هستند.

به پشتوانه این قانون، در سال ۱۳۸۵، رئیس‌جمهوری وقت، با صدور بخشنامه‌ای روزنامه‌های ایران را در کنار نهادهای دولتی به رعایت مصوبات فرهنگستان زبان و ادب فارسی موظف کرد. وی در این بخشنامه دولت را موظف کرد «دستور خط فارسی» و معادل‌های فارسی مصوب فرهنگستان را در تمام «اسناد و مکاتبات رسمی و کتب درسی و نیز روزنامه‌ها و دیگر انتشاراتی که با اعتبارات مربوط به نظام و یا یارانه‌های دولتی منتشر می‌شوند» اجرا کند. متن کامل آن بخشنامه چنین بود:

با تأکید بر اینکه این تکلیف بزرگ بر عهده همه مراکز فرهنگی و دانشگاهی کشور است، مسئولان اجرایی نیز باید ضمن توجه به روح این فرهنگ از رسم آن، که خط و زبان رسمی کشور است، در همه نوشته‌ها و گفتارها حفاظت و پاسداری نمایند. ازاین‌رو، بر مبنای اصل پانزدهم قانون اساسی و نیز تکلیفی که اساسنامه فرهنگستان زبان و ادب فارسی در حفظ قوت و اصالت زبان فارسی و رواج و گسترش حوزه و قلمرو آن در داخل و خارج کشور بر عهده دارد، دولت را موظف می‌نماید:

۱. دستور خط فارسی را که از سوی این فرهنگستان ابلاغ می‌شود در همه اسناد و مکاتبات رسمی و کتب درسی و نیز روزنامه‌ها و دیگر انتشاراتی که با اعتبارات مربوط به نظام و یا یارانه‌های دولتی منتشر می‌شوند اجرا نموده و از روش یکسانی در نگارش خط فارسی استفاده نمایند.

۲. معادل‌هایی را که فرهنگستان به‌جای واژه‌های بیگانه ابلاغ می‌نماید در گفتار و نوشتار به کار گیرند.

۳. دستگاه‌های مربوط بر اجرای دقیق این ضوابط در جامعه نظارت نموده و از همه روش‌های فرهنگی برای آموزش، ترویج و تشویق و ترغیب عموم مردم نسبت به کاربرد صحیح خط و زبان فارسی استفاده کنند.

۴. نتایج اقدامات وزارتخانه‌ها و سازمان‌ها و مؤسسات دولتی را به این‌جانب گزارش دهند.

ملاحظه می‌کنید که هم قانون و هم بخشنامه‌های دولتی دست‌کم تمامی نهادهای دولتی و رسانه‌هایی را که از یارانه‌های دولتی بهره می‌برند مکلف به رعایت مصوبات فرهنگستان زبان و ادب فارسی، از جمله دستور خط فارسی کرده‌اند، اما متأسفانه در مرحله اجرا ضمانت و پشتوانه‌ای برای اجرای این مصوبات به صورت مطلوب وجود نداشته است و بعضاً شاهد ناهماهنگی‌هایی در این زمینه بوده‌ایم. درواقع، ازآنجاکه دستور خط به تأیید رئیس عالی مجموعه فرهنگستان‌های جمهوری اسلامی می‌رسد پیروی از آن در همه متون رسمی و اداری، آموزشی و رسانه‌ای الزامی، و به تبع آن، رعایت دستور خط مصوب فرهنگستان همواره الزامی است.

*رسانه‌های نوین و شبکه‌های اجتماعی فرصت هستند یا تهدید؟ این را با توجه به غلط‌های املایی و شیوه‌های غریب نوشتاری این روزها به‌ویژه در مورد جوان‌ترها میپرسم.

مسئله رسم‌الخط در رسانه‌های نوین و فضای مجازی به‌شدت با پدیده گفتاری‌نویسی و زبان گفتار گره خورده است. از چندین سال پیش استادانی چون احمد سمیعی (گیلانی) و استاد ابوالحسن نجفی، هر دو از اعضای پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی، انتقاداتی را درباره به کار بردن زبان گفتاری در نوشتار و در کلام مجریان رسانه‌های رسمی طرح کرده بودند و آن را به نوعی تهدید علیه زبان فارسی می‌دانستند. فی‌المثل شادروان استاد نجفی نسبت به استفاده از زبان گفتاری در نوشتار بسیار حساس بود و خود نیز تا آنجا که امکان داشت از زبان گفتار در داستان‌نویسی و ترجمه رمان پرهیز می‌کرد، مگر وقتی که ضرورتی برای استفاده از این زبان پیش می‌آمد.

در سال‌های اخیر، با گسترش شبکه‌های اجتماعی و افزایش کاربران آن‌ها، و به‌تبع آن، افزایش محتوای تولیدشده در این فضاها، زبان گفتاری با سرعت و اثرگذاری بیشتری نسبت به گذشته باعث بروز پدیده‌های نوینی در رسم‌الخط فارسی شده است. فرهنگستان زبان و ادب فارسی با پذیرش این موضوع به‌عنوان یک واقعیت و درک اینکه نمی‌توان با این پدیده به‌صورت قهری مواجه شد و برخورد سلبی با آن چاره‌ساز نیست، بر آن شد که برای این پدیده حد و مرزی تعیین کند و همان گونه که پیش‌تر برای رسم‌الخط رسمی فارسی دستور خطی تهیه کرده بود، برای این نوع رسم‌الخط نیز دستور خطی تحت عنوان دستور خط فارسی گفتاری تهیه کند.

دکتر حداد عادل، رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی، در سخنرانی‌ای در همین زمینه به وظیفه فرهنگستان در این حوزه چنین اشاره کردند: «فرهنگستان، به‌عنوان دستگاهی که مسئولیت امور حاکمیتی خط و زبان فارسی را بر عهده دارد، مسئول است که برای این مسئله راه‌حل عرضه کند. ما برای اینکه راه‌حلی واقع‌بینانه پیدا کنیم و شتاب‌زده عمل نکنیم، محتاج هم‌فکری هستیم. ما به دنبال این هستیم که همان‌طور که سی سال پیش و در آغاز تأسیس فرهنگستان دستور خط فارسی را، به‌عنوان معیاری برای رسم‌الخط، تدوین و عرضه کردیم دستور خط فارسی گفتاری یا شکسته را هم تدوین کنیم و به تصویب برسانیم تا در کشور همه به آن مراجعه کنند. برای دستیابی به اصول و قواعدی درباب نثر گفتاری، در قدم اول محتاج آن هستیم تا «زبان گفتاری معیار» را بشناسیم و آن را تثبیت کنیم. برپایی همایش‌هایی از نوع «همایش زبان و خط فارسی گفتاری» نمونه‌ای از سیاست‌ها و شیوه برخورد فرهنگستان با این پدیده است.»

در فرهنگستان زبان و ادب فارسی این وظیفه بر عهده کارشناسان گروه زبان و رایانه فرهنگستان قرار گرفته و هم‌اکنون این گروه، پس از ارائه نسخه اولیه «دستور خط فارسی گفتاری» و گرفتن بازخوردهای کارشناسان و علاقه‌مندان و اهل‌فن، و همچنین برگزاری همایش زبان و خط فارسی گفتاری، در حال برگزاری جلساتی برای تدوین و تصویب نسخه نهایی دستور خط فارسی گفتاری است.

*آیا می‌توان از رسانه‌های نوین برای تمرین درست‌نویسی استفاده کرد؟ چطور؟ رویکرد فرهنگستان چیست؟

اصولاً تبلیغ ازطریق رسانه‌ها یکی از مؤثرترین روش‌هایی است که در هر حوزه‌ای می‌توان از آن بهره برد. رسم‌الخط فارسی نیز پدیده‌ای دیداری است و چشم مخاطبان به‌اصطلاح به آن عادت می‌کند؛ بنابراین، می‌توان از قابلیت‌های رسانه برای تثبیت و عادی‌سازی آن در دیده و سپس ذهن مخاطبان بهره فراوان برد. در فرهنگستان زبان و ادب فارسی از سال‌ها پیش با تأسیس دفتری تحت عنوان «ارتباط با صداوسیما» به این موضوع توجه ویژه شد. فهرست فعالیت‌های این دفتر و پس از آن کوشش‌های متعدد روابط‌عمومی فرهنگستان در ایجاد ارتباط با بخش‌های مختلف صداوسیما و حفظ این ارتباط بسیار طولانی است و از ارائه پیشنهاد برای زیرنویس‌های تبلیغاتی و نوع نوشتار به‌کاررفته در برنامه‌های مختلف این سازمان، تا برنامه‌سازی‌های کوتاه و بلند در حوزه‌های مختلف زبان فارسی، از جمله رسم‌الخط را شامل می‌شده است.