سنگ مخزن آب شاهوار درمعرض تخریب است/ خطر تماس آرسنیک با آب‌ منطقه

خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها: قله شاهوار ۲۵ کیلومتری شمال غربی شهر شاهرود و هفت کیلومتری غربی روستای تاش در استان سمنان و در بین رشته‌کوه‌های البرز قرار دارد آنچه این روزها این قله مرتفع را در صدر اخبار می‌نشاند، وجود معدن بوکسیت در منطقه است، معدنی که آثار تخریبش بر محیط‌زیست غیرقابل‌انکار بوده و همچنان بر تخریب هرچه بیشتر کوه مبادرت می‌ورزد. این معدن شش سال پیش در دولت دهم با قراردادی ۲۰ ساله واگذار شد که هنوز ۱۴ سال از آن باقی‌مانده است.

حجم تخریبی که تاکنون در این معدن صورت گرفته بیش از ۵۶میلیارد دلار تنها ازلحاظ تخریب کانی‌های خاک تخمین زده می‌شود، حال بماند که محیط‌زیست، گونه‌های گیاهی، ظرفیت حرارتی کوه شاهوار و ... ارزشی بی‌مقدار دارد. امروز کوه شاهوار توسط معدن بوکسیت بلعیده می‌شود معدنی که با تخریب‌های گسترده تا ارتفاع سه هزار و ۶۰۰متر کوه را تراشیده و همچنان به فعالیت خود ادامه می‌دهد.

تفاوتی که این معدن‌کاوی با دیگر معادن موجود دارد بهره‌برداری به‌صورت روباز و ایجاد تخریب‌های گسترده است که باعث بروز خطرات محیط زیستی در منطقه می‌شود لذا برای آنکه بتوانند به رگه‌های بوکسیت دست پیدا کنند ناگزیر باید کوه را منفجر کنند و این انفجارها و معدن‌کاوی باعث از بین رفتن صددرصدی پوشش گیاهی منطقه، قلع و قم شدن درختان ارس و مهاجرت گونه‌های حیات‌وحش همچون پلنگ، خرس قهوه ای، قوچ، میش و ... منطقه شده است.

اما در این بین آب به عنوان مهم‌ترین چالش قرن حاضر است و بسیاری از استان‌ها براثر ‌انتقال آب و خشک‌سالی درگیری دارند حال‌آنکه این وضعیت در شاهرود به‌گونه‌ای است که از میلیون‌ها سال قبل ذخیره آب برای حیات بشر در دل این کوه نهاده شده است کارشناسان بسیاری از بروز سیلاب و آلودگی آب منطقه با فلزات سنگین بوکسیت خبر می‌دهند لذا برای دانستن آگاهی پیرامون حوزه زمین‌شناختی منطقه در ادامه سلسله گزارش‌های خبرگزاری مهر استان سمنان مربوط به کوه شاهوار با عبدالرضا جعفریان محقق و استاد دانشگاه به گفتگو نشسته‌ایم.

*در ابتدا از روند و نحوه تشکیل بوکسیت توضیح دهید.

کشف رگه‌های بوکسیت معدن تاش به ۲۰الی ۲۵سال قبل بازمی‌گردد که از سال ۹۰عملیات بهره‌برداری آن آغازشده است، در درون سنگ‌های آهنگی به‌عنوان سنگ مادر بوکسیت، حفره‌هایی وجود دارد که داخل این حفره‌ها به علت مکانیسم شیمیایی طی میلیون‌ها سال برخی از این حفره‌ها ماده معدنی بوکسیت که همان هیدروکسید آلومینیوم است را ایجاد می‌کند به این تیپ معادن کارستی گفته می‌شود.

حفره کارست براثر انحلال آب در سنگ‌های آهکی ایجاد می‌شود که غارهای آهکی ایران از نوع کارستی هستند و ازنظر تشکیل به‌صورت لایه نیست و دارای شکلی پراکنده و نامنظم است لذا هرجایی که یک حفره باشد احتمال وجود بوکسیت نیز وجود دارد.

*نحوه استخراج سنگ بوکسیت چگونه است؟

استخراج بوکسیت به‌صورت روباز صورت می‌گیرد لذا باید تمام روباره یا قسمت فوقانی ماده معدنی را با انفجار بردارند تا به آن حفره‌هایی برسند که ماده معدنی در آن تشکیل‌شده است و این حفره‌ها هیچ نظمی ندارد و هرجایی از این سنگ‌ می‌تواند وجود داشته باشد لذا یکی از مشکلات همین‌جا است که برای برداشت این ماده معدنی باید به‌طورکلی سنگ را نابود کنند وکه در ادامه یک فاجعه زیست‌محیطی شکل می‌گیرد.

* کوه شاهوار چقدر قدمت دارد؟

در زمین‌شناسی کوه شاهوار هر سازند آن‌یک عمر دارد از ۱۰۰میلیون سال آغاز و تا ۴۰۰میلیون می‌رسد افق بالایی جوان‌تر و افق پایینی مسن‌تر هستند به پالئوزوئیک دوره اول زمین‌شناسی مربوط می‌شود سنگ بوکسیت با عمر بیش از ۲۰۰میلیون سال در این پهنه گسترده شده و ضخامت این سنگ آهنگ به‌صورت میانگین ۳۰۰الی ۳۵۰متر می‌رسد که تا کیلومترها امتداد دارد.

*شاهوار چه میزان ذخیره آب دارد؟

سنگ‌آهک معدن بوکسیت ازقضای روزگار سنگ مخزن آب‌های شاهوار است که تمام خلل و حفره‌های کارستی را پر می‌کند و درواقع مخزن ذخیره آب شاهرود به شمار می‌رود میزان فضایی که برای ذخیره آب درون این سنگ مخزن وجود دارد حدود ۵۰۰میلیون مترمکعب برآورد می‌شود و این‌ منبع عظیمی از آب مناطق شاهرود بسطام و حتی علی‌آباد و گرگان را تامین می کند.

چشمه‌های پریخانی و پیر میشی چشمه‌های پر آب دهی هستند که کارستی از این حفره‌ها آب را به ما می‌دهند علاوه بر این چشمه‌ها تمام منطقه شاهرود و بسطام از رگ چه‌هایی که از شاهوار تغذیه می شوند، تحت تأثیر فعالیت معدن‌کاوی قرار خواهد گرفت.

امروزه ذخایر آب کارستی در زاگرس به‌عنوان ذخایر استراتژیک ایران تعریف‌شده است که اگر دچار مشکلات بحران آب شویم می‌توان به این منابع رجوع کرد حال اتفاقی که در شاهوار در شرف وقوع است معدن به‌صورت روباز تمام این سنگ مخزن را منفجر می‌کند و این فاجعه زیست‌محیطی است چراکه با توجه به کمبود آبی که در منطقه وجود دارد با دست خودمان مخزن ذخیره آب منطقه را از بین می‌بریم که این موضوع فقط مختص روستای تاش نیست بلکه ابعادی ملی دارد.

*آیا این تخریب قابل جبران است؟

اگر می‌خواهند همه ماده معدنی بوکسیت استخراج شود باید کل کوه را برداشت این ماده به‌صورت پراکنده در کوه وجود دارد و برای بهره‌برداری باید تمام این کوه با انفجار برداشته شود و این مسائل را بارها مطرح کردیم اما مسئولان توجهی ندارند که تخریب سنگ معدن مخزن آب را با هیچ پولی نمی‌توان جبران کرد و باید منابع طبیعی و محیط‌زیست در قبال آن پاسخگو باشند.

سنگ مخزن با قدمت ۲۰۰میلیون را با انفجار از بین می‌بریم دوباره نمی‌توانیم آن را تولید و به‌عنوان منبع ذخیره آب استفاده کرد و امکان برگشت آن وجود ندارد شاید بتوان محیط‌زیست و درخت‌ها را دوباره کاشت و احیا کرد و جانوران وحشی را به محیط بازگردانند اما این سنگ را نمی‌توان زنده کرد، قابل‌برگشت نیست.

*از نظر اقتصادی فعالیت معدن چگونه است؟

شاید برای ماشین‌های که کار می‌کنند و یا کارگران فصلی موقت شغلی را ایجاد کرده باشد اما ما به توسعه پایدار نیاز داریم و باید پرسید آیا برای محیط‌زیست و منطقه اشکالی ایجاد نمی‌کند؟ آیا این درآمد اندک در برابر تخریب منابع آب شاهوار قابل‌مقایسه است؟ آیا می‌توان آب را تولید کنیم؟ اگر ذخایر آبی در شاهرود تمام شود باید آب دریاها را شیرین و یا فاضلاب را تصفیه کنیم که این امر این برای کشور بسیار پرهزینه است.

*تأثیرات معدن‌کاوی بر حوزه استان گلستان را چطور ارزیابی می‌کنید؟

کوه شاهوار آب را از حوضچه‌های آبخیز جمع و بعد از هدایت به‌سوی داخل رگ چه‌های آبی دشت را سیراب می‌کند و در نهایت خروجی آن به کویر حاج علی‌قلی وارد می‌شود، مرز حوزه شاهرود و علی‌آباد گرگان این ماده معدنی بوکسیت است که در استان گلستان نیز وجود دارد و بسیار نزدیک و مجاور هستند که با ادامه این روند جنگل گلستان و نمونه‌های درختان سرخدار نیز تحت تأثیر این معدن‌کاوی قرار خواهند گرفت و صدمات جبران‌ناپذیری را به آن‌ها خواهیم زد و این اتفاق رخ خواهد داد چراکه بسیار مجاور هم هستند و معدن بوکسیت علی‌آباد نیز در ادامه همین بازه زمانی است و اگر بخواهند فعالیت را ادامه دهند باید تمام منطقه را بردارند.

* معدن بوکسیت چه مواد سمی را تولید می‌کند؟

نمونه‌هایی از ماده معدنی بوکسیت آنالیز شده شامل عناصر اصلی به نام هیدروکسید آلومینیوم و تعدادی عناصر سنگین مانند سرب، نیکل، کروم و آرسنیک به‌صورت کمیاب هستند که می‌توانند وارد منابع آب‌های زیرزمینی شوند چراکه این ماده معدنی بعد از منفجر و خرد شدن سنگ‌ها در تماس دائم با رودخانه‌ها و چشمه‌سارهای منطقه قرارگرفته و سیستم زهکشی طبیعت را قطعاً تحت تأثیر این فلزات سنگین قرار خواهد گرفت.

آرسنیک در تماس با آب‌های زیرزمینی می‌تواند آن را آلوده و خطرات سلامتی برای محیط‌زیست و مردم ایجاد، و سرطان‌ها و مشکلات بسیاری را خلق کند و این اطلاعات از سوی سازمان بهداشت جهانی برای آلودگی آرسنیک اعلام شد و حداکثر آرسنیک که می‌توان در آب‌های آشامیدنی وارد کرد یک‌صدم قسمت در میلیون است ولی مواد سنگ معدنی بوکسیت این میزان آرسنیک را در خود نهفته دارد و می‌تواند آب را از استانداردهای آشامیدنی و مصرفی خارج کند و باید توجه داشت که فلزات سنگین زمانی وارد بدن شود دفع نمی‌شود و به آستانه بیماری‌زایی می‌رسد.

معدن بوکسیت تنها آب را آلوده نمی‌کند بلکه باعث ایجاد ریز گرد نیز می‌شود که این غبار به میزان دو و نیم میکرومتر تا ۱۰ میکرومتر می‌تواند خطرآفرین و برای کودکان و آسیب‌زا باشد و این اتفاق در مالزی و جامائیکا رخ داد و جنگل‌های بسیاری از بین رفت از سوی دیگر گرد آلومینیوم و هیدروکسید آلومینیوم در محیط‌زیست براثر انفجارت پخش و عوارض زیادی برای انسان و محیط‌زیست ازجمله بیماری‌های تنفسی و خشکی درختان ایجاد می‌کند.

*معدن‌کاوی بوکسیت چگونه باعث ایجاد سیلاب می‌شود؟

آبراه‌های منطقه حوزه آبریز شاهوار طی میلیون‌ها سال براثر حرکت آب در طبیعت ایجادشده، حال این سنگ مخزنی که حیات ما به‌عنوان منبع ذخیره آب به آن وابسته است را به‌راحتی تخریب می‌کنیم لذا حاصل آن ماده معدنی سنگ روباره یا در اصلاح زمین‌شناسی همان باطله را نمی‌توان از منطقه خارج کرد و مجبور هستند در آبراهه‌های طبیعی سرریز و مسیر چشمه‌ها را مسدود کنند به عبارت ساده‌تر سیستم زهکشی منطقه را با باطله‌های معدن یا خود ماده معدنی دپو و مسدود کنند و آب به‌ناچار مسیر خود را از جای دیگر پیداکرده و سیلاب ایجاد می‌کند.

دیدگاه دوم پوشش گیاهی و فرسایش خاک و درختانی هستند که می‌توانند باران را به صوت تدریجی وارد آب‌های زیرزمینی کنند زمانی که این بافت از بین رود سیلاب ایجاد می‌شود و باید توجه داشت این‌گونه فعالیت‌های معدن‌کاوی همراه با ایجاد سیلاب است.

*سرنوشت حوضچه‌های آب شاهرود با تداوم ادامه فعالیت‌های تخریبی معدن به کدام سو خواهد رفت؟

شاید بتوان با احیای حیات گیاهی و جانوری اثر مخرب معدن‌کاوی را کم کرد ولی تخریب سنگ مخزن ۲۰۰ساله را نمی‌توان مجدد احیا کرد، آلودگی منابع آب‌وخاک و هوا به علت ورود فلزات سنگین و تغییر شیب توپوگرافی (پستی‌وبلندی) در مرز حوزه شاهرود و علی‌آباد گرگان ازجمله عوارض معدن شاهوار است.

از سوی دیگر هر حوزه آبریز از حوضچه‌های متعددی تشکیل‌شده که آب را در یک آبراهه متمرکز می‌کند با پیوستن این حوزه‌های آبریز آب‌های شاهرود و بسطام را تشکیل می‌دهد چند حوضچه آبخیز در مرز این منطقه وجود دارد که از بدی موقعیت مکانی، این ماده معدنی در مرز دو استان قرار دارد.

با این سیستم تخریبی که معدن در پیش‌گرفته است و با نگاهی به طرح‌های اکتشافی آینده به‌روشنی می‌توان دریافت که تمام سنگ معدنی بوکسیت منفجر خواهد شد و قطعاً این دو حوضچه آبخیز قرارگرفته در مرز دو استان شیب آن‌ها عوض‌شده و به سمت علی‌آباد پیش خواهد رفت و این در شرایطی است که می‌کوشیم آب قطری را با هزار اماواگر به سمت شاهرود سرازیر کنیم اما در شاهوار با دست خودمان به‌جای سرازیر کردن آب به سمت شاهرود آن را مسدود و وارد حوزه دیگر می‌کنیم.

*چرا در منطقه جاجرم این معدن‌کاوی ابعاد ملی به خود نگرفت؟

بوکسیت در مرز بین دوران اول و دوم زمین‌شناسی ایجاد شد لذا هر جای ایران که مرز بین دوره اول و دوم زمین‌شناسی را داشته باشیم احتمال حضور رگه‌های ماده معدنی بوکسیت وجود دارد.

منطقه شاهوار خیلی خاص است جاجرم این ملاحظات مسائل زیست‌محیطی را ندارد پیرامون کوه شاهوار بیش از ۲۰۰هزار زندگی می‌کنند که قطعاً مسائل آب جمعیت پیرامون کوه را تحت تأثیر تحولات قرار خواهد داد و دراین‌بین تنها روستای تاش نیست که متأثر از معدن‌کاوی بوکسیت است و باید گفت تحولات معدن شاهوار کل شاهرود و علی‌آباد گرگان را تحت تأثیر قرار می‌دهد.

*سخن آخر؟

تخریب سنگ معدن علاوه بر تغییرات درشیب توپوگرافی منطقه آلودگی‌هایی را نیز در اثر فلزات سنگین و خود آلومینا در محیط‌زیست ایجاد می‌کند، بحث اصلی مسائل زیست‌محیطی این معدن‌کاوی و علامت سؤال بزرگ برای طرفداران محیط‌زیست که این حجم بزرگ تخریب‌ها را چه کسی پاسخگو است؟