سردرگمی علمای اسلام در مورد شخصیت ذوالقرنین

علمای اسلام تا یک قرن اخیر در مورد ذوالقرنین دچار سردرگمی بودند و هیچ‌کدام با قاطعیت و با استدلال این شخصیت را با شخصیت‌های معروف تاریخی تطبیق نداده‌اند. البته در کتاب روح المعانی تا حدودی از نظریه مفسران قرآن عدول شده و چنین آمده ‌است که ذوالقرنین، همان فریدون پسر اثفیان پسر جمشید، پنجمین پادشاه پیشدادی ایران زمین بوده و پادشاهی دادگر و فرمانبردار خدا بوده است.

همچنین در کتاب صور الاقالیم نوشته ابی زید بلخی آمده که او مؤید به وحی بوده و در عموم تواریخ آمده که او همه زمین را به تصرف در آورده و میان فرزندانش بخش کرده است؛ قسمتی را به ایرج داد و آن عراق و هند و حجاز بود و او را صاحب تاج سلطنت کرد. قسمت دیگر زمین یعنی روم و دیار مصر و باختر را به پسر دیگرش سلم داد و چین و ترک و خاور را به پسر سومش تور بخشید و برای هر یک قانونی وضع کرد که با آن دستور برانند. او این قوانین سه‌گانه را به زبان عربی «سیاست» نامید؛ چون اصلش «سی‌ایسا» یعنی سه قانون بوده و وجه تسمیه‌اش به ذوالقرنین «صاحب دو شاخ» می‌شود این باشد که او دو طرف جهان را مالک شد، و یا در درازای روزهای سلطنت خود مالک آن گردید، چون سلطنت او به طوری که در روضة الصفا آمده پانصد سال به درازا کشید و یا از این رو بوده که شجاعت و قهر او همه ملوک جهان را تحت‌الشعاع قرار داده بود.

بیشتر بخوانید: خلاصه زندگی نامه کوروش کبیر

اولین فرد از اسلام‌شناسان و مفسران و تاریخ‌دانان جهان اسلام که با قاطعیت ذوالقرنین را با شخصیت تاریخی کوروش تطبیق داد ابوالکلام آزاد، متفکر هندوستانی در کتاب «ذوالقرنین یا کوروش کبیر» بود. بعد از او شماری از مفسرین معاصر مانند مودودی، علامه طباطبایی صاحب المیزان و مکارم شیرازی و سلطان حسین و نورعلی تابنده گنابادی حکایت از آن دارد که مشخصاتی که از این فرد در قرآن و تاریخ‌ها و داستان‌ها آمده‌ است با منش تاریخی کوروش بزرگ هم‌سویی دارد. مفسران قبلی، او را با تردید و احتمال، همان اسکندر مقدونی و بعضی نیز فرعون دانسته‌اند و برخی منابع دیگر ذوالقرنین را از ملوک یمن ذکر کرده‌اند. بیشتر علمای قدیم گفته‌اند که ذوالقرنین همان اسکندر است البته به نظر می‌رسد اسکندری که علمای اسلام از او سخن می‌گویند با اسکندر مقدونی متفاوت است.

مورخینی که اعتقاد دارند ذوالقرنین همان کوروش کبیر است دلایل عمده زیر را مطرح می‌کنند:

اشاره به ذوالقرنین در عهد عتیق (تطابق ذوالقرنین با کوروش کبیر)

سؤال کنندگان درباره او از پیامبر طبق روایاتی که در شان نزول آیات آمده، یهودی بوده‌اند و یا اهالی قریش بودند که به تحریک یهود این سوالات را می‌پرسیدند. به این داستان پیش از اسلام و در کتاب یهودیان اشاره شده و تعبیر آن پادشاه ماد و فارس ذکر شده ‌است.

در قرن نوزدهم میلادی در نزدیکی استخر در کنار نهر مرغاب مجسمه‌ای از کوروش کشف شد که تقریباً به قامت یک انسان بود و کوروش را در صورتی نشان می‌داد که دو بال همانند بال عقاب از دو جانبش گشوده شده بود و تاجی به سر داشت که دو شاخ همانند شاخ‌های قوچ در آن دیده می‌شود. از تطبیق مندرجات کتاب مقدس با مشخصات این مجسمه این احتمال در نظر این مورخین کاملاً قوت گرفت که نامیدن کوروش به ذو القرنین (صاحب دو شاخ) از چه ریشه‌ای مایه می‌گرفت و همچنین چرا مجسمه سنگی کوروش دارای بال‌هایی همچون بال عقاب است و به این ترتیب بر گروهی از دانشمندان مسلم شد که شخصیت تاریخی ذو القرنین از این طریق کاملاً آشکار شده ‌است.

در تفسیر قرآن ابوالفتح رازی آمده است: «خدای تعالی بر زبان بعضی پیغمبران امر کرد پادشاهی را از پادشاهان پارس که نام او کورش و مردی مؤمن بود» و نیز روایتی است از امام جعفر صادق (ع) که از میان پادشاهان دنیا ذوالقرنین و سلیمان دو مؤمن بودند که بر زمین حکومت کردند.

انطباق لشکرکشی‌های کوروش با لشکرکشی‌های سه‌گانه ذوالقرنین؛ از همه گذشته کوروش سفرهایی به شرق غرب و شمال انجام داد که در تاریخ زندگانیش به طور مشروح آمده‌ است و با سفرهای سه‌گانه‌ای که در قرآن ذکر شده قابل انطباق می‌باشد.

نخستین لشکرکشی کوروش به کشور لیدیا که در قسمت شمال آسیای صغیر قرار داشت صورت گرفت که این کشور نسبت به مرکز حکومت کوروش جنبه غربی داشت. اگر نقشه ساحل غربی آسیای صغیر را جلوی روی خود بگذاریم خواهیم دید که قسمت اعظم ساحل در خلیجک‌های کوچک غرق می‌شود، مخصوصاً در نزدیکی ازمیر که خلیج صورت چشم‌هایی به خود می‌گیرد. قرآن می‌گوید ذو القرنین در سفر باختری‌اش احساس کرد خورشید در چشمه گل آلودی فرو می‌رود. این صحنه همان صحنه‌ای بود که کوروش به هنگام فرو رفتن قرص آفتاب (در نظر بیننده) در خلیجک‌های ساحلی مشاهده کرد. (بعضی گمان کرده بودند منظور قرآن این است که خورشید در گل و لای غروب می‌کند!

دومین لشکرکشی کوروش به جانب خاور بود، چنان‌که هردوت می‌گوید: این هجوم خاوری کوروش پس از فتح لیدیا صورت گرفت، مخصوصاً طغیان بعضی از قبایل وحشی بیابانی کوروش را به این حمله واداشت. قرآن لشکرکشی دوم ذوالقرنین را این‌طور تشبیه می‌کند: (حتی اذا بلغ مطلع الشمس وجدها تطلع علی قوم لم نجعل لهم من دونها سترا) که اشاره به سفر کوروش به منتهای خاور است که مشاهده کرد خورشید بر قومی طلوع می‌کند که در برابر تابش آن سایبانی ندارند که اشاره به بیابانگردی و صحرانوردی آن قوم داشت

سومین لشکرکشی کوروش به سوی شمال، به طرف کوه‌های قفقاز بود که تا به تنگه میان دو کوه رسید و برای جلوگیری از هجـوم اقوام وحشی با درخواست مردمی که در آن‌جا بودند در برابر تنگه سد محکمی بنا کرد. این سد را در کتب ارمنی از زمان قدیم به «بهاک گورایی» خوانده‌اند و «کابان گورایی» هم می‌گویند. معنی هر دو کلمه یکی است و همان معنی «دربند کوروش» یا «گذرگاه کوروش» می‌دهد؛ زیرا کور قسمتی از نام کوروش است آیا تنها همین شهادت واقعی که الساعه هم وجود دارد نمی‌تواند کفایت کند که سد مزبور را کوروش بنا کرده است؟

سد ذوالقرنین

تاریخ‌دانان و تفسیرگران در این‌باره دیدگاه‌های متفاوتی در تطبیق داستان دارند:

به بعضی از مورخین نسبت می‌دهند که گفته‌اند: سد یاد شده در قرآن همان دیوار چین است. آن دیوار طولانی میان چین و مغولستان حائل شده و یکی از پادشاهان چین به نام «شین هوانک تی» آن را بنا نهاده، تا جلو هجوم‌های مغول به چین را بگیرد. درازای این دیوار سه هزار کیلومتر و پهنا آن ۹ متر و بلندایش پانزده متر است، که همه با سنگ چیده شده و در سال ۲۶۴ پیش از زادروز آغاز و پس از ده و یا بیست سال خاتمه یافته‌ است.

پس ذوالقرنین همین پادشاه بوده ولی این تاریخ‌دانان توجه نکرده‌اند که اوصاف و مشخصاتی که قرآن برای او ذکر کرده و سدی که قرآن بنایش را به او نسبت داده با این پادشاه و این دیوار چین تطبیق نمی‌کند، چون درباره این پادشاه نیامده که به باختر اقصی سفر کرده باشد و سدی که قرآن ذکر کرده میان دو کوه واقع شده (بین الصدفین) و در آن تکه‌های آهن و قطر، یعنی مس مذاب به کار رفته و دیوار بزرگ چین که سه هزار کیلومتر است از کوه و زمین همین‌گونه، هر دو می‌گذرد و میان دو کوه واقع نشده‌است و دیوار چین با سنگ ساخته شده و در آن آهن و قطری به کاری نرفته است. از طرف دیگر چینی‌ها هرگز یکتاپرست نبوده‌اند.

اکنون از مکانی که سد در آن بنا شده است بحث کنیم: این سد در محلی بین دریای خزر و دریای سیاه واقع شده است و جایی است که سلسله کوه‌های قفقاز مثل یک دیوار طبیعی راه بین جنوب و شمال را قطع می‌کند و فقط یک راه در تنگه میان این سلسله کوه‌ها وجود دارد. این راه را امروز به نام تنگه داریال می‌خوانند و در ناحیه ولادی کیوکز و تفلیس واقع شده است. هم اکنون نیز بقایای دیوار آهنی در این نواحی هست و مسلماً باید همان سد کوروش باشد. در سد ذوالقرنین گفته می‌شود که آهن زیاد به کار رفته و بین دو کوه نیز ساخته شده است، معبر داریال بین دو کوه بلند واقع شده و این سد نیز که آهن زیادی در آن دیده می‌شود در همین دره وجود دارد.

مفسران و تاریخ‌دانانی که به تطابق ذوالقرنین با کوروش کبیر گواهی داده‌اند به قرار زیر هستند:

مولانا ابوالکلام آزاد، مفسر بزرگ قرآن و وزیر فرهنگ هند در زمان گاندی در تفسیر مجمع‌البیان علامه طباطبایی در تفسیر المیزان ناصر مکارم شیرازی و ده نفر از مفسران بزرگ قرآن در تفسیر نمونه (مانند قرائتی، امامی، آشتیانی، حسنی، شجاعی، عبدالهی و محمدی) میرمحمدکریم علوی در تفسیر کشف الحقایق (با ترجمه عبدالمجید صادق نوبری) علی شریعتی در کتاب بازشناسی هویت ایرانی اسلامی سید محمد فقیه استاد اخلاق، حافظ کل قرآن و نماینده مجلس خبرگان دوم و بسیاری دیگر از نخبگان و اساتید اهل قلم

گروه مذهبی ستاره