آداب مهمانی رفتن در اسلام

به گزارش آرمان زنان؛ سال نو، یعنی دیدارهای نو، رفت و آمدهای نو، مهمانی رفتن و میزبانی کردن؛ مجموعه اموری که تحت عنوان صله‌رحم مورد سفارش اسلام است. با این وجود قواعدی نیز برای آن بیان شده است. در اسلام مهمانی رفتن نیز مانند پذیرایی از مهمان، تابع قواعدی است که لازم است به آن‌ها عمل شود. در آستانه سال نو، نگاهی داریم به تعالیم اسلام در باب مهمانی رفتن.

به نقل از مهرخانه، در متون اسلامی تأکید ویژه‌ای بر قبول دعوت از جانب میزبان شده است. رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم در این زمینه می‌فرمایند: «یکی از موارد جفا آن است که انسان را به غذایی دعوت کنند و نپذیرد، یا بپذیرد ولی غذا نخورد» (۱).

در حدیث دیگری از ایشان تأکید مجددی بر این امر شده است: «به حاضران و غایبان امتم سفارش می‌کنم که دعوت مسلمان را بپذیرند؛ اگرچه در فاصله پنج میلى باشد؛ زیرا این کار، جزو دین است» (۲).

امام صادق علیه‌السلام نیز پذیرش دعوت را از حقوق واجب مؤمنین دانسته و می‌فرمایند: «یکی از حقوق واجب مؤمن بر مؤمن این است که دعوت او را بپذیرد» (۳).

مهمانی سرزده
در کنار توصیه‌های دینی بر پذیرش دعوت مهمانی، از سرزده رفتن به مهمانی نیز منع شده است. در وصایای پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم به امیر مؤمنان علیه‌السلام آمده است: «یا على‏! هشت طایفه‌اند که اگر اهانت شوند، باید ملامت و سرزنش نکنند مگر خودشان را؛ کسى که بدون دعوت بر سر سفره طعامى برود (مهمان‏ ناخوانده)» (۴).

در نقلی آمده یکى از خانواده‌هاى مدینه، غذایى آماده کرده و پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم و پنج‌تن از یارانش را دعوت کردند. پیامبر دعوتشان را پذیرفت. در بین راه، نفر ششمى همراهشان شد. نزدیک محل مهمانی که رسیدند، پیامبر به فرد تازه‌وارد فرمود: «این‌ها تو را دعوت نکرده‌اند. پس بنشین تا آمدنت را به آن‌ها خبر بدهیم و برایت اجازه بگیریم» (۵).

همراه نبردن
یکی دیگر از نکاتی که شاید چندان مهم به‌نظر نرسد اما به صراحت از آن نهی شده است، بردن فرزندان به مهمانی‌ای است که به آن دعوت نشده‌اند: «هرگاه یکى از شما به غذایى دعوت شد، فرزندش را هم به دنبال خود راه نیندازد؛ که اگر چنین کند، مرتکب حرام شده و با نافرمانى، وارد [مهمانى] شده است» (۶).

نحوه ورود و حضور در مهمانی
خداوند در قرآن می‌فرماید: «اى کسانى که ایمان آورده‌اید! در خانه‌هایى غیر از خانه خود وارد نشوید تا اجازه بگیرید و بر اهل آن خانه سلام کنید. این براى شما بهتر است تا شاید متذکر شوید! و اگر کسى را در آن نیافتید، وارد نشوید تا به شما اجازه داده شود و اگر گفته شد: “بازگردید!” بازگردید این براى شما پاکیزه‌تر است و خداوند به آن‌چه انجام می‌دهید آگاه است» (۷).

ابوایوب انصاری از رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم درباره معنای «حتی تستانسوا» سؤال کرد و حضرت در پاسخ فرمود: «هنگامی که شخص به در منزل نزدیک می‌شود، تسبیح و تهلیل گوید تا اهل خانه بدانند که او قصد داخل شدن دارد» (۸).

در روایت دیگری از امام صادق علیه‌السلام نحوه اجازه خواستن از صاحب‌خانه این‌گونه توضیح داده شده است: «هنگامی که یکی از شما اجازه می‌خواهد، باید با «سلام» آغاز کند، زیرا سلام اسمی است از اسماء خداوند عزوجل؛ و باید از پشت در قبل از نگاه کردن به درون خانه، اجازه بگیرد… اجازه خواستن، سه مرتبه است؛… نخستین مرتبه برای آگاه‌شدن اهل خانه است. در مرتبه دوم، ساکنان خانه آماده می‌شوند و در بار سوم، ایشان مختارند که اگر خواستند اجازه دهند و اگر مایل نبودند اجازه ندهند؛ که در آن صورت، مهمان باید برگردد. رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم، چون به در خانه گروهی می‌آمدند، قبل از آن‌که سه بار با «سلام» آن‌ها را آگاه کنند، باز نمی‌گشتند» (۹).

مدت زمان مهمانی
در تعالیم دینی برای مهمانی رفتن، حد و زمان مشخص شده است. مدت اقامت در منزل میزبان بنابر آن‌چه در روایات آمده است، بیش از دو یا سه روز نیست.

پیامبر خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم می‌فرمایند: «مهمانى، سه روز است و بیشتر از آن صدقه‌ای است که به مهمان داده می‌شود. هیچ‌یک از شما چندان نزد برادرش نماند که او را به گناه بیندازد. گفته شد: اى پیامبر خدا! چگونه او را به گناه می‌اندازد؟ فرمود: تا جایى‌که چیزى برایش نماند که براى او خرج کند» (۱۰).

ایشان در بیانی دیگر فرموده‌اند: «مهمان تا دو شب پذیرایی می‌شود؛ از شب سوم جزو اهل خانه به‌شمار می‌آید و هرچه رسید بخورد» (۱۱).

پذیرفتن پیشنهادات میزبان
یکی از مهم‌ترین نکات در ارتباط با اصول مهمانی رفتن در اسلام را پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم بیان داشته‌اند؛ ایشان می‌فرمایند: «هنگامى که کسى به خانه برادر مسلمانش وارد می‌شود تا زمانى‌که از آن‌جا خارج شود، صاحب‌خانه بر او فرمان‌رواست» (۱۲).

امام باقر علیه‌السلام در مورد چگونگی اجرایی‌ساختن این مسأله می‌فرمایند: «هرگاه یکى از شما به خانه برادرش وارد شد، هر جایی‌که صاحب‌خانه می‌گوید، همان‌جا باید بنشیند؛ زیرا صاحب‌خانه، به موقعیت خانه‌اش نسبت به مهمان، آشناتر است» (۱۳).

از طرف دیگر ابوخلیفه گوید: من و ابو عُبیده حَذّاء، به حضور امام باقر علیه‌السلام رسیدیم. امام به کنیزش فرمود بالشى بیاورد. من گفتم: لازم نیست. همین‌طورى می‌نشینیم. امام فرمود: «اى ابو خلیفه! عزت و احترام را رد نکن» (۱۴)؛ و این همان تأیید سخن رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم است که مهمان باید از میزبان و خواسته‌های او تبعیت کند.

امام صادق علیه‌السلام نیز در همین زمینه می‌فرمایند: «هرگاه برادرت به تو گفت: بخور، حتماً بخور، و او را مجبور نکن که قَسَمت بدهد؛ چراکه او با تعارف کردنت به غذا می‌خواهد به تو احترام بگذارد» (۱۵).

ایشان در روایت دیگری از لذت میزبان می‌گویند: «محبت شخص به برادرش، از خوب خوردنش از غذاى او دانسته می‌شود. من خوش دارم که شخص مهمان، از غذاى من بخورد و خوب [و به اندازه] بخورد. با این کار، مرا خوشحال می‌کند» (۱۶).

در تعالیم اسلامی ما تبعیت از میزبان تا جایی مهم شمرده شده است که از روزه مستحبی او بدون اجازه صاحب‌خانه منع شده است (۱۷).

زیاده‌خواهی نکردن
رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم نسبت به اعتراض یا گلایه مهمان از پذیرایی میزبان، عکس‌العمل نشان داده و می‌فرمایند: «مهمان را همین گناه بس که آن‌چه را برادرشان در برابرشان می‌گذارد کم شمارند» (۱۸).

در همین رابطه امام محمدتقی علیه‌السلام از پدران خود نقل می‌کنند: «روزى سلمان، ابوذر را به مهمانى فراخواند. آن‌گاه تکه نان خشکى از کیسه‌اش درآورد و آن‌را از ظرف آبى که داشت، خیس کرد و جلوى ابوذر گذاشت. ابوذر گفت: اگر قدرى نمک هم با آن بود، چه نان خوشمزه‌اى می‌شد. سلمان برخاست و بیرون رفت و ظرف آبش را گرو گذاشت و نمک گرفت و آورد. ابوذر، نمک بر آن نان می‌پاشید و می‌خورد و می‌گفت: سپاس خدایى را که این قناعت، روزىِ ما کرد. سلمان گفت: اگر قناعتى بود، ظرف آبم به گرو نمی‌رفت!» (۱۹).

در سیره امیرمؤمنان علیه‌السلام نقل شده که از به تکلف افتادن میزبان ناراضی بودند و از آن منع می‌نمودند، حرث نقل می‌کند: روزی به خدمت آن حضرت رسیدم و گفتم یا علی دوست دارم، به من افتخار دهید و به خانه من بیایید و غذایی میل کنید. حضرت فرمودند: به شرطی می‌آیم که به سبب آمدن من، خود را به زحمت و مشقت نیندازی و به همان غذای موجود در خانه قناعت کنید! حرث پذیرفت و امیرمؤمنان به خانه او رفت و با غذایی کم که موجود بود، ناهار را صرف کرد» (۲۰).

در روایتی دیگر در همین رابطه از قول صَفوان بن یحیی آمده است: عبداللّه بن سنان به خانه‌ام آمد و گفت: آیا در خانه، چیزى براى خوردن دارى؟ گفتم: آرى. سپس یک درهم به پسرم دادم و او را فرستادم که گوشت و تخم مرغ بخرد. عبداللّه گفت: پسرت را کجا فرستادى؟ موضوع را به او گفتم. عبداللّه گفت: او را باز گردان، او را باز گردان! روغن در خانه دارى؟ گفتم: آرى. گفت: همان را بیاور؛ زیرا از امام صادق علیه‌السلام شنیده‌ام که می‌فرماید: «هلاک است مردى که آن‌چه را جلوى برادرش می‌گذارد، ناقابل شمارد! و هلاک است مردى که آن‌چه را برادرش جلوى او می‌گذارد، ناقابل شمارد» (۲۱).

عدم تجسس
ورود به منزل دیگری به معنای ورود به حریم او است، باید نسبت به رعایت حدود این حریم هوشیار بود. امیر‌مؤمنان علیه‌السلام می‌فرمایند: «خداوند به مسیح وحی کرد که به بنی‌اسراییل بگو در هیچ خانه‌ای از خانه‌های بندگان من وارد نشوید مگر با چشم‌های خاشع و به زیرافتاده، قلوب پاک و طاهر، دست‌های امین و پاک. و به بنی‌اسراییل خبر بده که من دعای هیچ‌کس از بندگانم را که ظلمی‌ بر گردنش باشد اجابت نمی‌کنم» (۲۲).

شاید بتوان مهم‌ترین دلیل این منع را آیه ۱۲ سوره حجرات دانست؛ آن‌جایی که مؤمنین را از تجسس و گمانه‌زنی سوء در امور دیگران برحذر می‌دارد (۲۳).

رازداری
یکی دیگر از اصول مهمانی رفتن در اسلام که در سایر امور و تعاملات روزمره نیز لازم است، رازداری است. مهمانی که وارد حریم میزبان شده است، ممکن است خواسته یا ناخواسته در جریان اموری قرار گیرد که سایرین از آن بی‌اطلاع هستند و یا ممکن است میزبان از باب اعتماد به او حرف‌هایی را بزند؛ در این شرایط مهم‌ترین اصل اخلاقی و دینی، رازداری است.

پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم در این زمینه توصیه می‌کنند: «در مجالس امانت‌دار باشید؛ فاش‌کردن راز برادرت خیانت است؛ از این کار دوری کن؛ و از نشست‌های عشیره‌ای بپرهیز» (۲۴).

دعا برای میزبان
آن‌چه در ازای میزبانی و مهربانی صاحب‌خانه می‌توان انجام داد، دعای خیر و طلب رزق و روزی برای او است. در سیره رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم نقل شده است: ابوهیثم بن تیهان، براى پیامبر خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم غذایى آماده ساخت و ایشان و یارانش را دعوت کرد. وقتی غذا خوردند، پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم فرمودند: برادرتان را پاداش دهید. یاران گفتند: اى پیامبر خدا! پاداش دادن او چگونه است؟ فرمود: «هرگاه به خانه کسى رفتید و غذایش را خوردید و نوشیدنی‌اش را نوشیدید، برایش دعا کنید، این، خود پاداش دادن اوست» (۲۵).

پی‌نوشت
۱٫ حمیری، قرب الاسناد، ص۱۶۰: من الجفاء ان یدعی الرجل الی طعام فلایجیب او یجیب فلایاکل.
۲٫ کلینی، کافی، ج‏۲، ص۱۵۱٫
۳٫ ری‌شهری، میزان الحکمه، ج۷، ص۳۲۷۵٫
۴٫ علامه مجلسى، بحارالانوار، ج۷۲، ص۴۴۴و۴۵۲/ شیخ صدوق، الخصال، ج۲، ص۴۱۰: یا علی ثمانیه ان اهینوا فلایلوموا إلاانفسهم الذاهب الی مائده لم ید ع الیها.
۵٫ طبرسی، مکارم‌الاخلاق، ص۲۲٫
۶٫ شیخ طوسی، تهذیب الأحکام، ج۹، ص۹۲٫
۷٫ سوره نور، آیه۲۷-۲۸: یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تَدْخُلُوا بُیوتاً غَیرَ بُیوتِکُمْ حَتَّی تَسْتَأْنِسُوا وَ تُسَلِّمُوا عَلی‏ أَهْلِها ذلِکُمْ خَیرٌ لَکُمْ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ. فَإِنْ لَمْ تَجِدُوا فیها أَحَداً فَلا تَدْخُلُوها حَتَّی یؤْذَنَ لَکُمْ وَ إِنْ قیلَ لَکُمُ ارْجِعُوا فَارْجِعُوا هُوَ أَزْکی‏ لَکُمْ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ عَلیمٌ.
۸٫ نوری، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج۸، ص۳۷۷: اذا جاء الرجل الی باب الدار یسبح و یهلل حتی یعلم اهل الدار انه یرید الدخول فیها.
۹٫ مستدرک الوسائل، ج۱۴، ص۲۸۴.
۱۰٫ کافی، ج۶، ص۲۸۳٫
۱۱٫ مستدرک الوسائل، ج۱۷، ص۸۸٫
۱۲٫ ابو القاسم پاینده‏، نهج الفصاحه، ص۵۲۳.
۱۳٫ مستدرک الوسائل، ج۱۴، ص۳۷٫
۱۴٫ بحارالانوار، ج۳۲، ص۱۶۴٫
۱۵٫ مستدرک الوسائل، ج۱۶، ص۲۴۳٫
۱۶٫ قاضی نعمان، دعائم الإسلام، ج۲، ص۱۰۷٫
۱۷٫ کافی، ج۴، ص۱۵۱: امام صادق علیه‌السلام: من نزل على قوم فلا یصومنّ تطوّعا إلّا بإذنهم؛ هرکس بر قومی مهمان شد، بدون اجازه صاحب‌خانه، روزه مستحبی نگیرد.
۱۸٫ شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۲۴، ص۲۷۶.
۱۹٫ بحارالانوار، ج۲۲، ص۳۲۱٫
۲۰٫ شیخ عباس قمی، سفینه البحار، ج۱، ص۲۳۸٫
۲۱٫ مجلسی، مرآه العقول فی شرح أخبار آل الرسول، ج۲۲، ص۸۱٫
۲۲٫ بحارالانوار، ج۴۱، ص۱۶٫
۲۳٫ سوره حجرات، آیه۱۲: «یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا کثیراً مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ وَ لا تَجَسَّسُوا»؛ ای کسانی که ایمان آورده‌اید، از بسیاری از ظن‌ها و گمانه‌زنی‌ها بپرهیزید؛ همانا بعضی از ظن‌ها گناه هستند و تجسس نکنید.
۲۴٫ بحارالانوار، ج۷۷، ص۸۹٫
۲۵٫ ابن حجر عسقلانی، الاصابه فی تمییز الصحابه، ج ۵، ص۴۹۴٫

انتهای پیام