نقوش دوره سلجوقی، وقتی رنگ های قدیمی دوباره جان می گیرند!

زمانی که می‌ خواهیم معماری ایران را تعریف کرده و یا حتی ویژگی‌ ها و شاخصه‌ های آن را معرفی نماییم با گنجینه‌ ای نفیس و گران‌ بها به نام تاریخ معماری ایران مواجه می‌ شویم که همچون سایر جلوه‌ های هنری و فرهنگی‌ اش در طی دوران در جست‌ و جوی رشد و کمال بوده است. حال اگر بخواهیم سبک‌ های مختلف معماری را بررسی کنیم، باید پابه‌ پای تاریخ ایران به تمام دوره‌ ها و سلسله‌ ها قدم بگذاریم. هرچند که برخی نسبت به بقیه از توجه و اهمیت بیش تری برخوردار باشند.
در مطلب گذشته، دکوراسیون داخلی ساسانیان را بررسی کردیم و حال به اولین دوره‌ های پس از ورود اسلام می‌ رسیم. این دوره‌ ها که به دلیل سبک‌ هایشان خراسانی (دیلمیان، طاهریان و...) و رازی (سامانیان، غزنویان و سلجوقیان) نامیده می‌شدند، هر یک مشخصه‌ ها و اصول مخصوص به خود را داشتند که در این میان در زمینه معماری داخلی و دکوراسیون، سلجوقیان زمینه بهتری برای بررسی است.

نقش و نگارهای دوره سلجوقیان

در یک دسته‌ بندی کلی در مورد نقوش و اشکال پارچه‌ ها و تزئینات این دوره به زیرمجموعه‌ هایی می‌ رسیم که در دوره‌ های قبل‌ تر نیز مشاهده کرده بودیم؛ به‌ طور مثال می‌ توان گل‌ بوته‌ ها، نخل‌ ها و شاخ و برگ‌ های گیاهی را در زمینه نقوش گیاهی و هم‌چنین حیواناتی نظیر شیر، ببر و انواع پرندگان را در زمینه نقوش جانوری دسته‌ بندی کرد.
سیمرغ، شیر بالدار، خورشید، ماه و صور فلکی از جمله نقوش نمادین و اساطیری بودند که همیشه بر روی پارچه‌ ها نقش می‌ بستند و در هر دوره‌ ای ویژگی‌ خاصی از همان دوره را به خود می‌ گرفتند.

مطلب پیشنهادی : نقش و نگار ایرانی ، از خانه های سنتی تا خانه مدرن شما

اگر بخواهیم احیایی دوباره از دکوراسیون و طراحی داخلی آن زمان داشته باشیم، شاید بهتر است نگاهی دقیق‌ تر به نقوش هندسی بیندازیم. این نقوش که در گلیم‌ های زمان سلجوقیان بسیار به کار می‌ رفته و هم‌ اکنون نیز از شهرت خوبی برخوردار است، شامل انواع مختلف اشکال هندسی و زاویه‌ دار برای تزئین پارچه‌ ها بوده است. به‌ کارگیری این اشکال به ‌صورت‌ های مختلفی انجام می‌ گرفته به این صورت که برای رسیدن به طرح کلی، انواع قاب‌ های هندسی را خلق می‌ کرده و کنار یکدیگر می‌ نشاندند و یا از مفاهیم نمادین کمک می‌ گرفتند؛ به‌ طور مثال یک قاب لوزی شکل کنایه‌ ای از ماه به‌ حساب می‌ آمده است.

شاخصه دوره سلجوقیان

حضور خط و خوشنویسی را می‌ توانیم ازجمله زیبایی‌ های این دوره برشمریم. هنرمندان این عصر با افزودن کتیبه‌ های کوفی و ترکیب نقوش با نوشتار، ابتکاری نو خلق کردند که هماهنگی و هارمونی موزونی بین نقش و نوشتار ایجاد شد.
اشاره به این نکته خالی از لطف نیست که علی‌ رغم تفاوت منسوجات این دوره با دوره‌ های قبل، گاهی نشانه‌ هایی از اصول قدیم را می‌ توانیم در آن ها ببینیم. به این صورت که همانند دوره ساسانی، پرندگان و حیوانات در قاب‌ هایی قرار می‌ رفتند و به جای تزئینات، نوشته‌ ها دور قاب و حاشیه را تشکیل می‌ دادند.

مطلب پیشنهادی : رنگ و نقش هخامنشی در خانه شما، همه‌چیز فقط مجسمه نیست!

کاربرد منسوجات در دکوراسیون داخلی

پارچه‌ های و منسوجات بر اساس ویژگی‌ های گفته شده و یا ظرافت تمام بافته می‌ شدند؛ زیرا این منسوجات در بخش‌ های مختلفی از جمله پرده، گلیم، اثاثیه پارچه‌ ای و حتی لباس‌ ها به کار می‌ رفته است.
اگر نگاه کلی‌ تری به فضای داخلی خانه‌ ها بیندازیم به این نتیجه می‌ رسیم که نقوش برگرفته از منسوجات، صرفا در موارد گفته‌ شده به کار نمی‌ رفته، چنانچه در ایوان‌ ها هم از کتیبه‌ های خط کوفی استفاده می‌ شده و یا در فضای داخلی خانه، این نقوش در گچ‌ بری‌ ها به‌ ویژه در سقف بنا نیز کارآیی خاص خود را داشته است.

مطلب پیشنهادی : نقوش دوره اشکانیان، خانه مدرن به سبک ایرانیان قدیم!

رنگ در دوره سلجوقی

دوره سلجوقیان را می‌ توان از جمله ادواری نام برد که در آن اشکال و رنگ‌ های جدید و لباس‌ های نو ظاهر گردیده و بار دیگر بعد از ساسانیان، صنعت بافندگی به دوره‌ ای درخشان رسیده است.
در این زمان رنگ‌ های شاخص و پرکاربرد را می‌ توان چنین نام برد:

آبی آسمانی یا فیروزه‌ ای براق رنگ سبز ( زیتونی) رنگ‌ های نخودی، طلایی و ارغوانی و روناسی طیف‌ های رنگی بنفش و زرد

این رنگ‌ ها علاوه بر پارچه‌ ها، در سفال‌ های لعاب‌ دار، نقاشی‌ های دیواری و نقاشی‌ های کتب هم به کار گرفته می‌شده است.
نوعی از پارچه‌ های فاخر این دوره که هم‌ اکنون در موزه لوور نگهداری می‌ شوند با نام پارچه رنگ و نیم رنگ شناخته می‌ شود. این پارچه‌ ها که از جنس ابریشم بودند با تغییر نور تغییر رنگ می‌ دادند و به‌ طور معمول هم زمینه اصلی (تار) و هم نقوش (پود) به رنگ سفید بافته می‌ شدند.

مطلب پیشنهادی : نقوش دوره ساسانی، ترکیب رنگ های باستانی در خانه های امروزی!

کلام آخر : در یک جمع‌ بندی در مورد دکوراسیون داخلی سلجوقیان می‌ توان گفت که این دوره بعد از ساسانیان، دوره درخشانی در منسوجات و پارچه‌ بافی بوده است. چنانچه می‌ توانیم شاهد احیاء و به‌ کارگیری دوباره پارچه‌ های دورو در آن زمان باشیم.

تمامی مطالب گفته‌ شده برای شناخت، احیا و به‌ کارگیری دوباره از هنرهای اصیل ایرانی است؛ اما باید این نکته را در نظر داشته باشیم که تقلید جزء به‌جزء از معماری دوره‌ های گذشته اگر بدون نگاه پیشروانه و ایده‌ های جدید باشد، ارمغانی به‌ جز تکرار نخواهد داشت. در شماره آینده منتظر دوره‌ های بعدی معماری ایرانی باشید.

منبع : مجله منزل | نویسنده : گلنار صفدریان