از آش بی بی حور تا بردن رمضانیه

شیراز- ایرنا- رمضان در فرهنگ مردم از جایگاهی ممتاز برخوردار بوده و همواره آیین‌های ویژه ای در ارتباط با این ماه در میان مردم کشورهای مختلف رواج داشته و خرده فرهنگ ها هم بواسطه این ماه شکل گرفته است.

به گزارش خبرنگار ایرنا، آداب و رسوم ماه مبارک رمضان یکی از مباحث مهم فرهنگ مردم است که قداست ویژه ای دارد اما در زندگی شهری و ماشینی، بسیاری از این سنت‌های زیبا فراموش و بسیاری دیگر نیز کم‌ رنگ‌ تر شده‌اند.
این ماه از دیرباز، حال و هوای ویژه‌ای را برای مردم این مرز و بوم به ارمغان آورده است. در شهرهای مختلف ایران هم آداب و رسوم گوناگونی در این ماه برگزار می‌شده است.
مردم جهرم استان فارس نیز در گذشته برای ماه مبارک رمضان آداب و رسوم و سنن بسیاری داشته ‌اند که بسیاری از آنها به دلیل گذر زمان منسوخ و متروک شده یا برخی دیگر از این آداب نیز با رسوم سایر مناطق کشور شباهت دارد. این آداب مخصوص امروزه بیشتر در نوع افطاری و خوراکی‌های این ماه است.
مثلاً برخی از زنان جهرمی در سه‌ شنبه آخر ماه شعبان آش سبزی یا رشته می‌پزند که به آش بی‌بی‌حور و بی‌بی نور(به تلفظ جهرمی: بی‌حور و بی‌نور) یا بی‌بی سه‌ شنبه معروف است و از آن حاجت می‌گیرند.
گفته می‌شود این بی‌بی‌‌ها و یک خواهر دیگرشان، سه تا خواهر بوده‌اند که آرامگاهشان سمت شهر قطب‌آباد در بخش کردیان شهرستان جهرم است.
اهالی جهرم از دیرباز برای سفره‌ افطار نیز آداب رسوم خاصی داشته و دارند. خرمای شاهانی و لیمویا آبلیمموی جهرم، پای ثابت افطار و سحری مردم در مساجد و سفره منازل است و همچنین به دلیل گرما، مردم شربت آب ‌لیموی محلی که از لیموی جهرم گرفته شده می‌نوشند و به این شربت در هنگام افطار علاقه دارند.
در این ماه سر سفره‌ افطاری مردم بخش‌ها و‌ روستاهای مختلف شهرستان جهرم از سیمکان، کردیان، خفر و بخش مرکزی، انواع نان‌ها مثل نان روغنی، نان فطیر خانگی و نان بازاری را می‌توان دید.
خرما، پنیر، یکی دو نوع حلوا خرمایی و رنگینک هم از دیگر خوراکی‌های هنگام افطار جهرمی‌هاست.
طبق سنت، پختن آش نذری، آش و ماست یا حلیم بادمجان و حلوای محلی نیز رواج بسیاری دارد.
خوردن غذاهای محلی مثل «نون پی ‌پخ» که محتوای آن سبزی تفت داده و نان است و «نان مِیوه روغنی» و آش سبزی نیز مرسوم است.
در ایام افطار در مساجد رسم است که آب جوش با آبلیموی محلی و خرما به مردم می‌دهند و ساده‌ترین افطاری‌ها، نان و پنیر یا کشک و پیاز است.
نام افطاری‌ دهنده در مساجد معمولاً با صدای بلند گفته می‌شود و بلافاصله نمازگزاران برای او یا امواتش صلوات می‌فرستند.
دعوت از همسایه‌ها و اقوام برای صرف افطاری نیز در این شهرستان، امری رایج است به طوری که شاید در طول ماه رمضان، بسیاری هرشب برای افطار جایی دعوت هستند.
البته برخی نیز غذای افطاری را به در منازل یا مساجد می‌برند تا در این امر خیرخواهانه اطعام سهیم باشند.
دید و بازدیدها، صله ارحام یا در صبح زود انجام می‌شود یا پس از افطار. معمولاً بعد از افطار به علت گرما، مردم برای دید و بازدید و صله‌ ارحام می‌روند و به اقوام و همسایگانشان سر می‌زنند. همچنین تفریح مردم در شب‌های رمضان رفتن به باغ و پارک و افطارکردن در این اماکن است تا آنجا که برخی خانواده‌ها نیز تا هنگام سحر در پارک و باغ هستند و بعد از صرف سحری به منزل مراجعه می‌کنند.
در شب‌های 19 تا 23 ماه رمضان یا شب‌های قدر نیز مردم در مساجد و حسینیه‌ها جمع می شوند و دعای جوشن کبیر و ابوحمزه ثمالی زمزمه می‌کنند. بعد از مراسم دعا نیز به مردم سحری می‌دهند. احیای 27 رمضان نیز در جهرم در مساجد و حسینیه‌ها برپا می‌شود.
از دیگر آداب مردم جهرم در ماه رمضان شرکت صبحگاهی یا شبانگاهی مردم در مجالس سخنرانی علما و روحانیون است. مجالس دعا و زیارات خانگی در نوبت صبح نیز برای بانوان در این شهر بسیار رایج است و تقریباً در هر محله، منازلی برای مراسم‌ زنانه وجود دارد.
در برخی از محلات نیز روحانیون و بزرگان محله بعد از نماز ظهر و عصر به دیدار خانواده شهدا و بزرگان محله می‌روند و دقایقی از آنان بازدید می‌کنند.
در روز عید فطر نیز مردم جهرم برای تبریک و همچنین تقویت بدن، نوعی دسر محلی به نام هفت‌ تخم درست می‌کنند و برخی به نیت خیر به منزل همسایه‌ها و اقوام نیز می‌برند.
«هفت‌تخم» یا هفت تخمه مرکب از بذر هفت‌ گیاه: ریحان شهری، مروک، ترنجبین، تدری، بارهنگ، فرنجمشک و‌ تخم خرفه طبخ می‌شود که از لحاظ طبعی آن را گرم و فوق‌العاده مقوی می‌دانند و از قدیم‌الایام در جهرم طبخ می‌شده است.
برای تهیه‌ هفت‌ تخم ابتدا این بذرها را تفت می‌دهند و بعد در آب خیس می‌کنند و می‌شویند تا خاک آن گرفته شود. بعد آن را در قابلمه می‌ریزند و مقداری آرد نیز تفت داده و به آن می‌افزایند. سپس مقداری خلال بادام و ‌گردو را در روغن سرخ می‌کنند و با یک قاشق زنجبیل، دارچین و زردچوبه و گاهی فلفل به آن می‌افزایند. همه این مواد با ترکیبی از آب و مقداری کافی شکر پخته می‌شود تا مایعی نیمه غلیظ به دست آید.
هفت‌ تخم علاوه بر عید سعید فطر در برخی مناسبت‌های ویژه دیگر چون عروسی و زایمان نیز در جهرم طبخ می‌شود.
روزه‌ کله گنجشکی و دوختن ملکی برای عید فطر
در گذشته برای رمضان مردم جهرم رسوم دیگری نیز داشته‌اند که امروزه یا از بین رفته یا به صورت بسیار کمرنگی دیده می‌شود. این آداب و رسوم را در بخش‌های مختلف می‌توان طبقه‌بندی کرد.
روزه‌ی پیشواز: در ماه رمضان بسیاری از مؤمنان و متدینان از چند روز قبل با شوق به استقبال آن می‌روند. جهرمی‌ها هم در گذشته و تا حدودی امروزی، سه روز قبل از آمدن ماه رمضان، به اصطلاح به پیشواز این ماه مبارک می‌رفته‌اند و به اصطلاح به آن سلام می‌دهند.
ایرج قزلی جهرمی، پژوهشگر و نویسنده می‌گوید: جهرمی‌ها سه روز مانده به ماه مبارک رمضان یعنی از بیست و هفتم ماه شعبان با گرفتن روزه مستحبی به پیشواز ماه رمضان می‌روند.
به گفته او در گذشته‌ها بر این باور بوده‌اند که از همان روز اول ماه رمضان خداوند یک دانه‌ انار که میوه‌ای بهشتی است در شکم روزه‌ دار می‌گذارد تا گرسنگی به او فشار نیاورد و در روز آخر ماه، دانه‌ انار را از شکم او برمی‌دارد.
رؤیت ماه نو:قزلی درباره رؤیت هلال ماه در قدیم می‌گویدکه غروب آخرین روز ماه شعبان مردم جهرم برای پیداکردن ماه نو به بلندای اطراف شهر، خصوصاً البرز کوه که یکی از کوه‌های نزدیک شهر است، می‌رفتند و به محض رؤیت هلال ماه با فرستادن صلوات و نگاه ‌کردن به قرآن، آیینه، سکه پول و برگ سبز درخت، به خانه‌های خود باز می‌گشتند.
او در ادامه می گوید: از قدیمی‌ها نقل است که در همان شب، بچه‌های خردسال دسته‌جمعی در کوچه‌ها راه می‌افتادند و این قطعه شعر را می‌خواندند: 'روزه ‌گیرا روتون سفید، ماه رمضون دیگه‌ م رسید.'
در پایان ماه رمضان هم دوباره در کوچه‌ها می‌گشتند و می‌خواندند :'روزه‌خورا، روتون سیاه، ماه رمضون بازم میاد.'
چراغ ‌گردانی: هنگام سحر مردم چراغ به دست در کوچه‌ها حرکت می‌کردند تا مردم تک‌ تک منازل را بیدار کنند. پیرزنی هشتاد ساله جهرمی می‌گوید: سحرگاه مردم چراغ به دست در کوچه‌ها حرکت می‌کردند و با زدن به پشت در خانه هم دیگر، وقت سحر را خبر می‌دادند. رسم بر این بود که یک نفر مأمور شود و اهالی کوچه را بیدار کند.
او در ادامه می‌گوید: در قدیم افرادی بودند که صدای غرا و بلندی داشتند، بر بالای پشت ‌بام با صدای بلند می‌گفتند:'مردمان پاشین وقت سحره'.
به این ترتیب هرکس در محله‌‌اش یک نفر اذان‌گو داشت و مردم با صدای اذان خانگی بیدار می‌شدند.
قزلی عنوان می‌کند: در قدیم وسایل ارتباط جمعی وجود نداشت و مردم به وسیله موقعیت صور فلکی، چون دب اکبر و ستاره‌ قطبی، وقت سحر را تعیین می‌کردند.
شرکت در مراسم قرائت قرآن و روضه: مردم جهرم از قدیم در ماه رمضان به امامزاده‌ها می‌رفتند و در جلسات و محافل قرآن و مسائل دینی خود مطرح می‌کردند و از آنجا که کشیدن قلیان در مراسم در گذشته مرسوم بوده است، رسم بر این بوده مردم به علت روزه، شب‌ها قلیان می کشیدند. امروز در مساجد بعداز افطار، قلیان نیست، اما جلسات تفسیر و قرائت قرآن رواج دارد و مردم در محلات خود در برای کسب ثواب، شرکت می‌کنند.
افطاری: در گذشته جهرمی‌ها روزه‌ خود را با آب‌گرم و لیمو و خرما بازمی‌کردند و به ویژه به خرما اهمیت بسیاری می‌دادند و خوردن آن را موجب گرفت ثواب می‌دانستند زیرا بر این باور بودند که درخت خرما به دست امام علی(ع) کاشته ‌شده است.
در برخی از منازل جهرمی‌ها، شب دهم ماه رمضان، عدس پلو می‌خورند. همچنین در روز هفدهم کله پاچه می‌خورند و معتقدند که قبل از اینکه ابن‌ ملجم موفق به شهید کردن حضرت علی(ع) شود، می‌بایست سر او را خورد!
همچنین شب نوزدهم را با نان خشک(یا نان جو) و گل‌آویشن افطار می‌کنند و معتقدند این‌ها غذای افطار حضرت علی(ع) بوده است.
شب‌های احیا: در شب‌های نوزدهم، بیست و یکم و بیست و سوم ماه مبارک رمضان مردم جهرم با قرائت ادعیه و زیارات، احیا و شب زنده‌داری می‌کنند.در گذشته کسانی که وضع مالی خوبی داشتند با دعوت از خویشان و همسایگان در خانه‌ی خود احیا می‌گرفتند.
مراسم احیای مساجد از حدود ساعت 9 شب شروع می‌شود و تا یک تا دو ساعت به اذان صبح ادامه دارد. دعاهای جوشن صغیر و جوشن کبیر از دعاهایی است که در این شب‌ها خوانده می‌شود. در پایان مراسم سحری می‌دهند که اکثرا چلو و خورشت قیمه یا همان قیمه‌ جهرمی است.
سحری را در مجمعه‌‌های(سینی) بزرگ مسی می نهادند و چندین نفر برای خوردن در اطراف آن می‌نشستند، اما امروزه به صورت سلف‌ سرویس و در ظروف یکبار مصرف، داده می‌شود.
نذر بچه ‌دارشدن در ماه رمضان:در جهرم قدیم زن و شوهری که بچه دار نمی‌شدند، نذر می‌کردند که اگر بچه‌دار شدند در صورتی که پسر بود، او را قنبر، غلام حضرت علی(ع) و اگر دختر بود فضه، کنیز حضرت فاطمه(س) صدا کنند.
صبح روز 21 ماه رمضان سال بعد درصورتی که به مرادشان رسیده بودند، به کودکی که قرار است قنبر یا فضه شود، لباس عربی سفید می پوشاندند و به امامزاده حسین(ع) یا امامزاده فضل(ع) فرزندان امام موسی بن جعفر(ع) یا قدمگاه(که آن را قدمگاه امام علی(ع) می‌دانستند)، می‌بردند و مداح یا روضه‌خوانی در آنجا، کودک را بغل می‌کرد و برایش دعا می‌خواند. بعد از اتمام دعا، بر سر کودک نقل می‌ریختند.
به گفته قزلی جهرمی، قدیمی‌ها بر این باور بوده‌اند که بچه همیشه غلام و کنیز حضرتش خواهد بود.
روزه کله گنجشکی: به گفته‌ این پژوهشگر در قدیم پدر و مادر ها برای تشویق بچه‌ها به روزه‌ گرفتن به آنها می‌گفتند: 'هر روز نصف روزه را بگیر. آخر سر، روزه‌های نصفه را می‌دهم استاد 'ملکی‌ دوز' به هم بدوزد و یک ملکی برایت درست کند.'
ملکی همان گیوه است.
روز عید فطر هم پدر برای فرزندش یک جفت ملکی می‌خرید و به او می‌داد و دل او را شاد می‌کرد. اگر پدری قادر نبود برای فرزندش هدیه بخرد به او می گفت:'درست روزه نگرفتی و نخ‌هایی که استاد ملکی دوز با آن ملکی را دوخته پاره شده است 'و با این حرف از ناراحتی فرزندش می‌کاست.
قزلی عنوان می‌کند: در اصل این سنت قدیمی تمرینی بوده است برای کودکان تا آمادگی لازم را به دست آورند تا زمانی که به سن تکلیف می‌رسند، بتوانند روزه‌ کامل بگیرند.
بردن رمضانیه: در گذشته در جهرم جوانی که نامزد داشت اول ماه رمضان برای نامزدش به اصطلاح محلی رمضانی(رمضونی) می‌برد. رمضونی، شامل: سه یا چهار من برنج، یک من روغن حیوانی، یک کله قند، یک کیلو چای، یک قرابه(بطری بزرگ) عرق طارونه و یک قرابه عرق بیدمشک می‌شد.
در مقابل، خانواده‌ عروس هم برای دامادشان خلعت شامل یک دست لباس کامل تهیه می‌کردند و در روز عید فطر به همراه آش ماست و هفت تخم برای خانواده داماد می‌بردند.
بردن رمضونی هنوز هم در برخی خانواده‌های جهرمی مرسوم است.
رسم گلریزان برای آزادی زندانیان جرایم غیرعمد هر سال در ماه رمضان با حضور مسئولان و معتمدان محلی در زورخانه‌‌ جهرم برگزار می‌شود که تعداد قابل توجهی از زندانیان جرایم غیرعمد شهرستان جهرم از طریق کمک‌های انسان دوستانه خیران آزاد شده‌اند.
جهرم در 193 کیلومتری جنوب شرقی شیراز است.
7375 / 1876