شب یلدا، جشن زایش مهر

به این مقاله امتیاز دهید

ی در ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﺮدم اﻳﺮان ﻓﺼﻞ زﻣﺴﺘﺎن، ﺑﺎ آﻳﻴﻦ ﻳﻠﺪا آﻏﺎز ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﻬﺎﻧﻪای ﺑﺮای اﺑﺮاز ﺷﺎدی و ﻣﺤﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮاده و ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪان اﺳﺖ. اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺷﺐ ﻳﻠﺪا را ﺑﻪ اﻣﻴﺪ دﻳﺪار ﺧﻮرﺷﻴﺪ، ﺑﺎ ﺷﺎدﻣﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﺻﺒﺢ ﻣﻲرﺳﺎﻧﻨﺪ ﺗﺎ از ﻣﻬﺮ ﻓﺮوزان ﻫﺴﺘﻲ استقبال کنند.

ﻳﻠﺪا، آﻳﻴﻨﻲ ﻣﻠّﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺸﺨﺼﻪﻫﺎی ارزﺷﻤﻨﺪی در ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻋﺎﻣﻪ ﺑﺮ ﺟﺎی ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ. یلدا، جشن مهرورزی و صلح جهانی است که در خانواده‌های ایرانی و برخی کشورها، از هر قشر و مذهبی برگزار می‌شود.

نام دیگر این‏ شب، چله است. ایرانیان از اول زمستان تا دهم بهمن ( جشن سده ) را چله‌‏ی بزرگ می‏‌نامند که‏ شب یلدا، شب اول چله است. در گذشته‏، این جشن را نود روز نیز می‏‌گفتند، چرا که از این شب تا عید نوروز، ۹۰ روز باقی می‌ماند.

پیشینه‌ی جشن یلدا، جشن زایش مهر

اقوام آریایی همواره از تاریکی می‌هراسیدند؛ از این‌رو برای نور لحظه‌شماری می‌کردند. آن‌ها دریافتند که از آغاز دی، روزها بلندتر و شب‌ها کوتاه‌تر می‌شود. از این رو در آخرین شب پاییز، برآمدن خورشید را که « مهر » می‌نامیدند به عنوان لحظه‌ی زایش مهر یا خورشید جشن می‌گرفتند که بعدها « یلدا » یا « شب چله » نامیده شد. در اوستا مهر، ایزد محافظ پیمان، وفاداری و دوستی بود. این جشن، اقدامی برای یاری مهر و ستیز با اهریمن بود. بنابر روایات در پایان این شب، تاریکی شکست خورده و روشنایی‏ پیروز می‏‌شود. مردم در این جشن، گرد هم می‌آمدند، آتش می‌افروختند و سفره می‌گستردند. این سفره بسیار گرامی و مقدس بود.

این جشن همچنین با پایان برداشت محصول صیفی و آغاز فصل استراحت در جامعه‌ی کشاورزی همراه بود و همه‌ی اقشار در شادی کشاورزان شرکت می‌کردند. در این روز پادشاه با دهقانان و برزگران مجالست می‌کرد و در یک سفره با ایشان غذا می‌خورد.

آیین‏ مهر در زمان سلسله‏‌ی اشکانیان، دنیای متمدن‏ آن روز را درنوردید و در روم به صورت مذهب عامه درآمد. بعد از ظهور حضرت عیسی رسوم مورد علاقه‌‏ی مردم‏ از مذهب مهر به مذهب حضرت عیسی سرایت کرد. تولد حضرت عیسی روز شش ژانویه بود، اما به علّت علاقه‌ی مردم روم به‏ شب یلدا در سال ۳۵۴ بعد از میلاد به روز ۲۱ دسامبر یا اول دی‏ منتقل شد. بعدها به علّت اشتباه محاسبه‌ی سال‏‌های کبیسه، شب تولد حضرت عیسی به شب ۲۵ دسامبر تغییر یافت.

آداب و رسوم شب یلدا

در ﻓﺮﻫﻨﮓ ایران ﺑﺮ ﺣﻀﻮر اﻋﻀﺎی ﺧﺎﻧﻮاده در ﻛﻨﺎر یکدیگر در اﻳﻦ ﺷﺐ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺷﺪه اﺳﺖ، ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺣﺘﻲ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﻓﺮت رﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ، ﺑﺮای ﺷﺐ ﻳﻠﺪا ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﺑﺎز ﻣﻲﮔﺸﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺒﺎدا ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن ﺳﺎل را در ﺳﻔﺮ و دور از ﺧﺎﻧﻮاده ﺑﻪ ﺳﺮﺑﺮﻧﺪ.

ﺗﻜﺮﻳﻢ ﺑﺰرﮔﺎن، ﻫﺪﻳﻪ دادن، ﻗﺼﻪﮔﻮﻳﻲ، ﻛﺘﺎب و ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪﺧﻮاﻧﻲ، ﺗﻔﺄل، ادای ﻧﺬر و ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ و ﺑﺎزیﻫﺎی ﮔﺮوﻫﻲ از ﻋﻨﺎﺻﺮ اﻳﻦ ﮔﺮدﻫﻤﺎﻳﻲ ﺧﺎﻧﻮادﮔﻲ اﺳﺖ. در شب یلدا، خانواده‏‌ها از کرسی استفاده می‏‌کردند. اعضای خانواده،‏ دور کرسی که روی آن مملو از خوراکی بود، می‏‌نشستند و این جشن را با تناول خربزه یا هندوانه، تنقلات و میوه‏‌های خشک برگزار می‏‌کردند و معتقد بودند هرکسی از این خوراکی‌ها میل کند، در سال آینده از تشنگی، گرسنگی و تنگ‏دستی در امان خواهد بود.

این خوراکی‌ها را در بیشتر نواحی « شب چره » م‌ینامند که عبارت است از: میوه‏‌های تابستانی چون خربزه، هندوانه، انگور، انار، سیب، خیار و به، و آجیل عبارت بود از گندم، نخود برشته، تخمه‏‌ی هندوانه و کدو، بادام، پسته، فندق، کشمش، انجیر، توت خشک، برگه‏‌ی‏ هلو و زردآلو و غیره. در بین میوه‌های این شب، هندوانه اهمیت بیشتری دارد. بسیاری باور دارند که اگر مقداری هندوانه در شب یلدا بخورند، در سراسر چله‌ی بزرگ و کوچک یعنی در سراسر زمستان سرما بر آن‌ها چیره نخواهد شد و بیمار نخواهند شد. هندوانه و انار سرخ نمادی از گرمای مهر در شب سرد زمستان هستند.

یکی از رسومی که در قرون اخیر در شب‏ یلدا معمول شده، گرفتن فال از دیوان‏ حافظ است‏ که هر کس بنا به نیتی که برای آینده‏‌ی خود دارد به فال حافظ متوسل می‌‏شود.

از رسوم دیگر شب یلدا که در بیشتر خانواده‌های ایرانی متداول است، بردن « شب چله‌یی » یا هدایای ویژه‌ی شب چله برای نوعروسان و تازه دامادها است. معمولا در خانواده‌هایی که به تازگی بین یک زوج جوان خطبه‌ی عقد خوانده شده، اما هنوز زندگی مشترک را به صورت رسمی آغاز نکرده‌اند، در شب یلدا، مادر داماد به همراه مجموعه‌ایی از خوراکی‌های ویژه‌ی شب یلدا که با ذوق و سلیقه‌ی خاصی آراسته شده‌اند، هدایای دیگری چون لباس، پارچه و طلا، تهیه کرده و برای عروس می‌فرستند. این عمل به صورت متقابل از جانب مادر عروس نیز صورت می‌گیرد.

یلدا و پوشاک

بازار پوشاک در طول سال بسته به مناسبت‌ها دارای نوساناتی است. برخی از روزها شاهد جنب و جوش و خرید و فروش زیاد در این بازار هستیم. یکی از این مناسبات، شب یلدا، بزرگ‌ترین شب سال است. شبی که در کنار نوروز از جشن‌های باستانی ایران محسوب می‌شود، مراسمی خاص خود دارد و شادی را به خانه‌های ایرانی به ارمغان می‌آورد. انتخاب لباس مناسب برای این شب، چه مراسم خارج از خانه یا در خانه باشد، یکی از دغدغه‎های افراد است و باید در انتخاب آن دقت کرد.

یکی از رسوم شب یلدا این است که برای تازه عروسان و دخترانی که به تازگی نامزد کرده‌اند، هدایایی از طرف خانواده داماد ارسال می‌شود که پوشاک، کفش و پارچه‌های زمستانی بخش زیادی از این هدایا را به خود اختصاص می‌دهند.

این شب نماد آغاز فصل زمستان است، از این رو بهتر است که لباس‌هایی را برای این جشن انتخاب کنیم که معرف آغاز فصل نو باشند. در لباس شب یلدا باید از رنگ‌ها و جنس‌های متانسب این روز و فصل استفاده کرد. برای انتخاب لباس می‌توانیم از نشانه‌های یلدایی بهره ببریم؛ مثلا رنگ قرمز انار و هندوانه یا لباس‌هایی که روی آن‌ها اشعار زیبای ایرانی و حافظ نقش شده باشد.

اگرچه رنگ غالب این شب سبز، قرمز و سفید است، اما شب یلدا آخرین شب پاییز نیز محسوب می‌شود و می‌توان از تلفیق رنگ‌های گرمی چون قهوه‌ای، طلایی، نارنجی و زرد در کنار قرمز با رنگ‌هایی مانند سبز، سفید، آبی، خاکستری و نوک‌مدادی نیز استفاده کرد.

همچنین می‌توان از این فرصت برای ابراز عشق و محبت به کسانی که دوستشان داریم استفاده کنیم. می‌توانیم لباس‌های ست تهیه کنیم و در بلندترین شب سال زیباترین ثانیه‌ها را با عزیزان خود بسازیم.

منابع:

آیین شب یلدا، روز اول دی؛ محمدعلی اختری یلدا تبارشناسی یک آیین ( جشن زایش خورشید )؛ بیژن تلیانی جشن یلدا در فرهنگ ایران؛ تورج پارسی، شاهین سپنتا

گردآوری و بازنویسی: روشنک قاسمی

لینک کوتاه:

تلگرام

پیشینه­‌ی جشن یلدا، جشن زایش مهر

آداب و رسوم شب یلدا

یلدا و پوشاک

پیشینه‌ی جشن یلدا، جشن زایش مهر