غزل شماره 33 حافظ: خلوت گزیده را به تماشا چه حاجت است

〰 〰 〰 〰 〰 〰 〰 〰 〰 〰 〰

این غزل همچون بسیار دیگر از غزلیات دو پهلو همچون غزل شماره ۲۳ حافظ با توجه به دیدگاه مخاطب قابل تفسیر و تعبیر است. شارحان با برداشت عرفانی ناب، آن را عرض حاجتی به درگاه خداوند باری‌تعالی و بی‌نیاز مطلق می‌دانند و عده‌ای دیگر مخاطب این غزل را شاه شجاع معرفی کرده و حاجات حافظ را صرفاً دنیوی می‌خوانند. در زمان سرودن شعر، شاه شجاع در اثر سعایت، تهمت و بدگویی مدوام کینه‌توزان، نسبت به حافظ یار قدیمی خویش بی‌اعتنا شده و حقوق و مواجب او را قطع کرده است و حافظ در مقام گِله و شکایت و به این امید این غزل را سروده تا شاید نظر او را برگرداند. تفسیر ستاره از این غزل بینابین دو دیدگاه است، ما دشواری ابیات را شرح می‌دهیم و انتخاب را با مخاطب می‌گذاریم، چرا که هنر شاعری حافظ و آنچه از حافظ، شاعری به این پایه ساخته است، تأویل‌پذیر بودن غزلیاتش است.

بیت اول:

خلوت‌نشین که ذکر و ریاضت را پسندیده است، به سیر و تفرج نیازی ندارد، چه مقیم کوی دوست را به گشتن در باغ و دشت حاجتی نیست.
خلوت گُزیده: کسی که دربه روی غیربسته، تنها درکُنجی نشسته، و با یاد دوست آلام درونی را تسکین می‌بخشد.
تماشا: مأخوذ از تماشی عربی است که در سیاق فارسی به معنی تفرج و سیر و دیدن به شوق است، فصحای زبان فارسی در برخی از مصادر عربی تغییر لفظی و گاه معنوی داده‌اند یعنی بجای تمنی و تولی و تماشی در فارسی تمنا و تولا و تماشا گویند و نویسند. در شعر حافظ تماشا به معنای گردش در طبیعت بارها بکار رفته است:

✦✦✦✦

بیت دوم:

ای جان (و جانان من)، سوگند به آن نیاز که با خدا داری، یک لحظه هم از ما بپرس که چه حاجتی داریم. یعنی حاجت ما را برآورده کن.

✦✦✦✦

بیت سوم:

ای شاه زیبایی، برای رضای خدا مددی کن که (جان ما در آتش نیاز) سوخت. برای یک بار هم که شده بپرس که سائل درگاهت چه نیازی دارد؟

✦✦✦✦

بیت چهارم:

ما نیازمندانیم و زبان درخواست نداریم، بلی در پیشگاه رادخویان دل‌آگاه نیازی به عرض حاجت نیست.

✦✦✦✦

بیت پنجم:

اگر به قصد کشتن ما آمده‌ای، لازم نیست که سخن را به درازا بکشانی. وقتی که لباس هستی و سامان زندگی ما متعلق به تو است، پس دیگر نیازی نیست که تاراج فرمایی. یعنی این جان و دل مالِ تو است پس در حین قصد به آن تردد لازم نیست؛ هرچه خواهی را بلادرنگ درباره جان اجرا کن. آدم برای گرفتن چیزی که مال خودش است نیاز ندارد آن را به یغما ببرد.
رَخت: لوازم منزل و اثاثیه مربوط به معیشت و زندگانی، دراینجا منظور هستی، دل و جان است. رخت در شعر حافظ تکرار می‌شود که هرآنچه مربوط به زندگی است، را افاده می‌کند به عنوان نمونه می‌توان به ابیات زیر اشاره کرد:

✦✦✦✦

بیت ششم:

دل روشن یار جام جهان‌بین است که نقش هرچیز را در خود تواند دید و از نیاز عاشقان آگاه است و حاجتی به گفتن نیست.

منظور حافظ از این تشبیه، بیان آگاهی و اطلاع دوست است؛ حافظ در غزل شماره ۴۷۴ در همین زمینه می‌فرماید: هواخواه توام جانا و می‌دانم که می‌دانی / که هم نادیده می‌بینی و هم ننوشته می‌خوانی.
جام جهان‌نما: جام جم، جامی که همه عالم در آن نموده می‌شد. دکتر معین در مقاله خود به عنوان «جام جهان نما» نویسد: در نظم و نثر پارسی بارها از جامی به نام «جام جهان نما» و اسامی دیگر «جام کیخسرو، جام جم، جام جمشید، جام گیتی‌نما، جام جهان‌بین، آئینه سلیمان، آئینه سکندر و غیره» یاد کرده‌اند و فرهنگ‌نویسان گفته‌اند: جامی بوده است که احوال خیر و شر عالم از آن معلوم می‌شد... حافظ بارها از جام جم که جهان‌نما و جهان‌بین است، در غزلیاتش یاد می‌کند، مثلاً در غزل با مطلع «سحرم هاتف میخانه به دولتخواهی» می‌سراید:

همچو جم جرعه ما کش که ز سر دو جهان
پرتو جام جهان بین دهدت آگاهی

✦✦✦✦

بیت هفتم:

آن روزگار رفت و گذشت که منت کشتی‌بان را می‌کشیدم، حال که گوهر را به دست آورده‌ام به (سفر به) دریا نیازی ندارم. یعنی وقتی با کشتی‌اش در دریا در جستجوی گوهر بودم منتش را می‌کشیدم؛ حالا دیگر گوهر به دستم رسید و از این به بعد احتیاج به دریا ندارم که محتاج کشتی شوم و بارِ منت ملاح را بکشم.
سودی می‌گوید: در این بیت کوی جانان به دریا تشبیه شده و در ضمیر خود برای آن دریا، یک کشتی و یک کشتیبان استعاره نموده است. با این تفسیر که کشتی‌بان به معنای پاسبان محله و کشتی به منزله اذن و اجازه آن نگهبان است که وقتی رفت و آمد با اجازه او باشد با نهایت امنیت صورت می‌گیرد. مراد از گوهر وصلت جانان یا خودِ جانان است. پس وصلت جانان سبب بود که بار منت پاسبان را می‌کشیدم حالا که وصلت جانان دست داده پس از این به بعد ملازمت کوی او را به عهده می‌گیرم و از کشیدن بارِ منت پاسبان راحت می‌شوم.

✦✦✦✦

بیت هشتم:

ای مدعی، من با تو کاری ندارم؛ در جایی که دوستان جمع هستند به دشمنان احتیاجی نیست.
مُدّعی: داعیه‌دار و کسی که ادّعایی در سر دارد. در نظرگاه حافظ کسی که به چیزی که ندارد وانمود و تظاهر کند مدّعی‌ست. کسی که به هیچ چیزی نرسیده ولی ادّعاهای عجیب و غریبی بر زبان دارد. کسی که مانندِ طبل تو خالی فقط صدای بلند دارد و از کسب فضیلت و خرد و دانش ناکام مانده است. مدعی ازجمله شخصیت‌های منفی در دیوان حافظ است و حافظ همواره از مدعی بد می‌گوید:

جور از حبیب خوشتر کز مدعی رعایت

با مدعی مگویید اسرار عشق و مستی

✦✦✦✦

بیت نهم:

ای بیدل تهیدست، از آنجا که لب جان‌بخش دوست رزق و مقرری تو را که بوسه است تشخیص داده، نیازی به درخواست کردن نیست.

✦✦✦✦

بیت دهم:

ای حافظ، با منکران سخن از هنر بیشتر از این نگو که هنر خودش پنهان نمی‌ماند و به ستیزه و گفتگو با مدعی برای اثبات کمال آن نیازی نیست.

در متن فوق، تعبیر فال حافظ با بهره گرفتن از شرح جلالی و معنی ابیات با کمک دیوان حافظ شرح دکتر خلیل خطیب رهبر (انتشارات صفی علیشاه) و ترجمه شرح سودی (انتشارات نگاه) نوشته شده بود.