چاقی کودکان؛ جدی‌ترین چالش‌ بهداشت جهانی در قرن 21

سیاست‌های پیشگیری و کنترل چاقی کودکان و نوجوانان در ایران؛

شیوع چاقی کودکان در طول 3 دهه گذشته به‌طور جهانی افزایش ‌یافته و در ایالات‌متحده، بیش از 30 درصد کودکان در حال حاضر دارای اضافه وزن یا چاقی هستند. در انگلستان داده‌های برنامه ملی اندازه‌گیری‌های کودکان (2011-2012) نشان می‌دهد که از میان افراد 4 تا 5 ساله، 22.6 درصد از افراد دارای اضافه وزن یا چاقی هستند و به 33.9 درصد از کودکان 10-11 ساله افزایش یافته است و یک روند افزایش شیوع در پنج سال گذشته در گروه سنی بالاتر وجود دارد. ایران نیز یکی از کشورهای رو به رشد روند چاقی کودکان است و بر اساس یک مطالعه ملی ایرانی که در 30 استان اجرا شد، شیوع اضافه وزن، چاقی و چاقی شکمی به ترتیب 9.7٪، 11.9٪ و 19.1٪ در کودکان و نوجوانان 6-18 ساله گزارش شد؛ بنابراین، چاقی کودکان به‌عنوان یکی از جدی‌ترین چالش‌های بهداشت جهانی در قرن 21 در نظر گرفته می‌شود و می‌تواند امید به زندگی را با 2 تا 5 سال کاهش دهد.

چاقی کودکان و علل آن

هم اکنون علل مختلفی در ایجاد این چاقی و اضافه وزن در کودکان و نوجوانان نقش دارد. به گفته دکتر منصور بهرامی، متخصص بیماری‌های کودکان، فاکتورهایی مانند ژنتیک، محیط، فعالیت روزانه، رفتاری و نحوه انتخاب غذا در دوران کودکی مهمترین عامل چاقی در کودکان محسوب می‌شوند که این عوامل زمینه ساز بیماری‌های بیشماری همچون سکته قلبی و مغزی، فشار خون، دیابت، سرطان، بیماری‌های مفصل (کمر درد، زانو درد ) و ... می‌شوند. همچنین ریز فاکتورهایی همچون وزن کم هنگام تولد، تغذیه با شیر مصنوعی (شیر خشک )، شیوه نامناسب زندگی (خواب، خوراک نامناسب و بی تحرکی )، تماشای بیش از 2 ساعت تلویزیون در طول شبانه روز، تناول غذاهایی همچون فست فود بیش از 3 بار در هفته، چاقی پدر و مادر و سطح اقتصادی پایین (برخلاف تصور عموم، چاقی در افراد فقیر به علت نداشتن آگاهی از منابع غذایی و مراقبت کمتر از خود و همچنین استفاده از برنامه غذایی ارزان قیمت مانند قند، شکر و چای و ... به جای وعده غذایی گوشتی، بیشتر از افراد مرفه دیده می شود)، عوامل بروز چاقی در سنین کودکی محسوب می شوند.

رییس اسبق بخش اطفال مرکز پزشکی شهدای تجریش در پاسخ به اینکه وزن طبیعی کودک در سنین مختلف باید چه میزان باشد، گفت: معمولا وزن طبیعی کودک در سن تولد 5/2 تا 4 کیلوگرم است که این میزان در حدود 4 ماهگی2 برابر، در یک سالگی 3 برابر و در 5 سالگی 6 برابر و در 10 سالگی 10 برابر وزن تولدش است. اگر وزن کودک بیش از این میزان باشد، چاق محسوب می شود البته چاقی در دوران کودکی بین دختران و پسران به یک میزان است اما با افزایش سن این میزان بین دختران دبیرستانی بیش از پسران و بین زن‌ها بیش از مردان می شود.

این عضو هیات علمی بازنشسته دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی افزود: چاقی یک کودک تنها به مفهوم زیادی وزن او نیست بلکه کودک چاق از لحاظ روحی و روانی نیز دارای مشکل و مستعد بیماری‌های زیاد است بنابراین بهترین زمان برای پیشگیری و درمان بیماری چاقی دوران کودکی است. معمولا تا 2 سالگی رژیم غذایی خاصی به کودک داده نمی‌شود اما پس از گذشت این سن، مراقبت‌های غذایی آغاز می‌شود.

راه‌های پیشگیری چاقی در کودکان

بهرامی بیان کرد: والدین چاق نیز که چاقی را لمس کرده و متوجه عوارض این بیماری شده‌اند باید مراقبت‌های غذایی زیاد و فعالیت‌های بدنی را در برنامه روزانه فرزندانشان در نظر بگیرند. البته کودکان متولد شده در خانواده‌هایی با ریسک فراوان فاکتورهای چاقی بیشتر تحت مراقبت‌های پزشکی قرار می‌گیرند، به طوری که حدود 2 سالگی کلسترول آنان بررسی می‌شود. اگر سطح کلسترول خون آنان بالا باشد از همان دوران کودکی تحت رژیم غذایی و درمان قرار می‌گیرند.

وی گفت: اصولا درمان چاقی به دلیل این که یک بیماری ترکیبی محسوب می‌شود و چند فاکتور در ایجاد آن دخیل است، آسان نیست. بنابراین بسته به نوع فاکتور و تاثیر آن باید درمان شود اما بهترین زمان برای پیشگیری و درمان این عارضه دوران کودکی است زیرا در این دوران عادت‌های فردی شخص شکل می‌گیرد؛ در این سن انجام به هنگام فعالیت بدنی، پسند طعم شیرین یا خوش نمکی غذا در فرد نهادینه و آموزش داده می‌شود.

وی ادامه داد: هم اکنون منشا بسیاری از بیماری‌ها مربوط به دوران کودکی است. به عنوان مثال در بیماری قلب و عروق، قلب به یکباره گرفته نمی‌شود بلکه چربی و پلاک چربی از اوایل دوران کودکی بسته به نوع شرایط زندگی فرد، ذر ه ذره در رگ سالم رسوب کرده و در نهایت موجب گرفتگی رگ در سنین بالاتر می‌شود بنابراین اگر فرد از دوران کودکی و جوانی مراقب تغذیه (استفاده ازغذاهای کم چرب، کم نمک و فیبردار)، خواب، فعالیت بدنی و استرس خود باشد و از یک شیوه مناسب زندگی برخوردار باشد در آینده کمتر دچار این عوارض خواهد شد. به عبارت دیگر پیشگیری از این عوارض به این مفهوم نیست که فرد با تزریق یک واکسن از چاقی مصون بماند بلکه در وهله نخست تغذیه مناسب یکی از بهترین شیوه‌های پیشگیری از این بیماری محسوب می‌شود.

ایران و سیاست‌های پیشگیری و کنترل چاقی

رویکردهای عمده در پیشگیری از چاقی بر 3 دوره بحرانی( قبل و حین حاملگی و زایمان، دوران کودکی و سن مدرسه) نوجوانی متمرکز است. در همین راستا، WHO در 2014م کمیسیونی عالی برای پایان دادن به چاقی دوران کودکی ایجاد کرد. توصیه‌های کلیدی این کمیسیون درباره پایان‌دادن به چاقی کودکان (ECHO) عبارتنداز:

1-اجرای برنامه‌هایی برای ترویج مصرف غذاهای سالم و جلوگیری از مصرف غذاهای ناسالم

2-اجرای برنامه‌هایی برای ترویج فعالیت‌های بدنی و جلوگیری از شیوه زندگی کم‌تحرک

3-حمایت از مراقبت‌های پیش از بارداری و بارداری برای پیشگیری از بیماری‌های غیرواگیر

4-ارایه راهنمایی برای سالم‌خوردن، ورزش و عادات خواب در اوایل دوران کودکی

5-ارتقاء سلامت محیط مدرسه

6-ارایه خدمات مدیریت وزن خانواده و سبک زندگی

مسوولیت‌های مختلف شناسایی‌ شده و برای ذینفعان مختلف نظیر سازمان بهداشت جهانی، کشورهای مشارکت‌کننده و غیردولتی‌ها منتشرشده است.

اجرای برنامه IRAN‑ECHO در شش استان

کمیسیون عالی WHO خواستار شناخت چاقی به‌عنوان چالشی جهانی برای ایجاد انگیزه سیاست‌گذاران در باب تسهیل تغذیه سالم و محیط فیزیکی است. این کمیسیون، تبلیغات و ترویج نوشیدنی‌های شیرین‌شده با شکر و الکلی را محکوم می‌کند و اقدامات نظارتی قاطع‌تر را توصیه می می‌کند. همچنین، توصیه می‌شود دسترسی به غذاهای سالم، استانداردسازی جهانی برچسب‌ مواد غذایی و ترویج رفتارهای تغذیه سالم در خانه و مدرسه افزایش یابد، وزن‌گیری دوران بارداری باید پایش شود و راهنمایی‌های جهت تغذیه با شیر مادر، ارایه و اقدام های قانونی مناسب تنظیم شود. در این راستا، مطالعه‌ای تحت عنوانIRAN‑ECHO در قالب برنامه WHO-ECHO توسط علی‌اکبر سیاری و همکارانش طراحی و اجرا شد.

این برنامه با درنظرگرفتن ابعاد مراحل زندگی، مداخل‌های چندگانه را اجرا می‌کند و دارای دو بخش رویکرد جمعیتی(دوره‌های مختلف زندگی را شامل دوره‌های قبل از زایمان، نوزادان، دوران کودکی و نوجوانی و خانواده و جامعه را در نظر می‌گیرد) و فردی(با اضافه وزن یا چاقی) است. به‌عنوان بخشی از رویکرد جمعیت، مطالعه‌ای شبه‌آزمایشی در 6 استان برای مقایسه وضعیت قبل و بعد از اجرای بخش‌های مداخله با همکاری بخش‌های مختلف و سازمان‌های مختلف، مداخلات چندگانه پیرامون گروه‌های سنی مختلف انجام داد.

هم اکنون، برنامه IRAN‑ECHO در 6 استان اجرا می‌شود و در آینده نزدیک در همه استان‌ها موردتوجه قرار خواهد گرفت و اثرهای اصلی آن در سال‌های آینده قابل‌سنجش است. بخشی از این برنامه که به‌عنوان بازنگریی شبه‌تجربی انجام شد، شامل 7149 دانش‌آموز بود و نشان داد که درصد بالایی از دانش‌آموزان در مورد اثرهای نامطلوب اضافه وزن و چاقی بر سلامتی اطلاعات قابل‌قبولی دارند. با این حال، اطلاعات درباره ارزش غذایی کم ‌اسنک‌ها(سبک‌خوراک‌ها) مانند چیپس، سیب‌زمینی، آبمیوه‌های صنعتی و نوشیدنی‌های گازدار مناسب نبود و به شکل تقریبی، نیمی از کودکان و نوجوانان نوشیدنی‌های گازدار و غیرالکلی مصرف می‌کردند.

در این مطالعه، اکثر کودکان معتقد بودند که آبمیوه‌های صنعتی جایگزین مناسب برای میوه‌ها هستند. نگرش نسبت به مصرف نوشیدنی‌های ماستی (دوغ) به جای نوشیدنی‌های غیرالکلی برای جلوگیری از چاقی مطلوب بود اما نسبت به استفاده از آب به جای نوشابه‌های گازدار و آبمیوه‌های صنعتی مطلوب نبود؛ این الگو در تمام 6 استان موردمطالعه وجود داشت. داده‌های پایه تحقیق شبه‌تجربی این برنامه نشان داد که نگرش کودکان و نوجوانان نسبت به اضافه‌نکردن نمک به غذای میز در سطح مطلوب بود. در مورد مصرف شکر، به‌طور تقریبی، نیمی از کودکان و نوجوانان روزانه شکر مصرف می‌کردند. در مورد مصرف روزانه صبحانه، عملکرد کودکان و نوجوانان مطلوب بود و بسیاری از شرکت‌کنندگان در هنگام تلاش برای ازدست‌دادن وزن، نگرش ناخوشایند به حذف یکی از وعده‌های اصلی را داشتند. بیش از 90 درصد کودکان و نوجوانان از نیاز به فعالیت بدنی منظم برای سلامتی آگاه بودند و اکثر شرکت‌کنندگان معتقد بوده پیاده‌روی روزانه یکی از بهترین روش‌های جلوگیری از چاقی و اضافه وزن است.

یافته‌های مربوط به نگرش کودکان و نوجوانان نسبت به اثرهای مضر تماشای طولانی‌مدت تلویزیون بر سلامتی نشان داد که بیشتر کودکان و نوجوانان از این امر آگاه بودند. بر اساس داده‌های پایه مطالعه نیمه‌تجربی این برنامه، ساعات خواب در شب در هر دو گروه سنی 7-12 و 13-18 ساله نامطلوب بود.

به‌طور کلی، برنامه Iran-ECHO امکان انجام توصیه‌های WHO-ECHO را در کشور ارایه می‌دهد که دارای طیف گسترده‌ای از توصیه‌های سیاستی بالقوه برای کاهش چاقی دوران کودکی و شامل عناصر مختلف است.

گزارش: فرزانه صدقی