نجات میراث‌داران آفرینش

آغاز تکثیر درخت «سرخدار» در کشور

درختان «سرخدار» در آن دوره هرگز احتمال نمی‌دادند که نواده‌های آنها قرار است یادآور کتاب‌های تاریخ شوند!

سرخدار، درختِ مناطق هیرکانی، بومی ایران است. یک میراث طبیعی منحصربه‌فرد که بیشتر در نیمکره شمالی زمین گسترده شده و هم اکنون در خطر نابودی قرار گرفته است. درازای عمر سرخدارها بین 400 تا 600 سال است اما در مناطق مختلف دنیا، برای برخی، عمر چندهزارساله نیز تخمین زده‌اند. درختی تنومند و بزرگ، با قدی که به 30 متر و عرضی که گاه به چندین متر می‌رسد.

بی‌توجهی به جنگل، قطع بی رویه در سال‌های گذشته و نیز رشدِ آهسته و تکثیرِ سخت، این درخت زیبا و پرفایده را در خطر نابودی قرار داده است. خطری که نه تنها در ایران، بلکه در سایر زیستگاه‌های آن در جهان نیز وجود دارد و پژوهشگران راه‌‌های مختلفی را برای دوری از آن اندیشیده‌اند.

راه‌های نجات این درختان از نابودی تا حدودی به حفظ محیط زیست آنها وابسته است، هرچند تغییرات اقلیمی در مقیاس جهانی را به صورت محلی نمی‌توان کنترل کرد اما کار اصلی و سخت در این زمینه، یافتن راهی مناسب برای تکثیرِ آنهاست.

تکثیر قلمه سرخدار برای نخستین بار در کشور

پژوهشگران جهاد دانشگاهی استان گلستان توانسته‌اند اردیبهشت‌ماه سال 1396، سه هزار قلمه پرورش‌یافته این گیاه را به سایت سرخداری منابع طبیعی و آبخیزداری شهرستان علی آباد منتقل کنند؛ کاری که برای نخستین بار در کشور به امید حفظ این درختان و سپس آغاز استفاده‌های دارویی از آنها انجام شده است.

مهندس مصطفی حمیدی، مجری این طرح پژوهشی، در گفت‌وگو با خبرنگار سیناپرس درباره ضرورت اجرای این طرح می‌گوید: قلمه درخت سرخدار برخلاف دیگر گیاهان به‌راحتی ریشه‌دار نمی‌شود. ما در طول سه سال گذشته تلاش کردیم تا حجم و سرعت ریشه‌دهی قلمه‌های این گیاه را با کمک مواد مطلوب ریشه‌دهی و در بسترهای مختلف افزایش دهیم.

تلاش وی و همکارانش در نهایت به یافتن یک روش بهینه برای تکثیر این گیاه منجر شد. هرچند که در چند سال اخیر مطالعه بر روی سرخدار، از مکان‌یابی برای کشت تا تأثیرپذیری قلمه‌ها و بذرها از محیط، افزایش داشته است؛ اما به دلیل رشد کُند این گیاه، دست یافتن به نتیجه‌ای مشخص و قابل قبول برای تکثیر آن، نیازمند سال‌ها صبوری و پایداری در پژوهش است.

حمیدی در این‌باره می‌گوید: سرخدار بسیار کند رشد می‌کند، در سال‌های نخست حدود چهار تا پنج سانتیمتر در سال و در دوران بلوغ، نهایتاً 10 سانتیمتر در سال، به طول آن افزوده می‌شود. به همین دلیل بین 20 تا 50 سال نیاز دارد تا به ارتفاع مطلوب خود برسد.

به گفته این پژوهشگر، جهاد دانشگاهی گلستان همچنین در حال جمع‌آوری نمونه‌های مختلف انواع سرخدار موجود در استان‌های گلستان، مازندران و گیلان برای نگهداری در یک کلکسیون تخصصی، است. این کلکسیون کمک می‌کند تا شرایط تکثیر و رشد هر کدام از آنها در بسترها و مواد مختلف به‌خوبی بررسی شود.

تولید داروی درمان سرطان از سرخدار

آنچه که سرخدار را برای دنیای امروز بسیار پراهمیت‌تر کرده، تولید تاکسول از این گیاه است. میوه، دانه و ساقه این درخت، حاوی تاکسین است، آلکالوئیدی سمی که مختل کننده فرآیند میتوز (تکثیر سلولی) است و در شیمی‌درمانی و کنترل رشد بی رویه سلول‌های سرطانی کاربرد دارد.

به گفته حمیدی هدف دوم از طرح تکثیر درخت سرخدار، فراهم کردن شرایط برای تولید ماده تاکسول از این گیاه است که ماده اولیه داروی درمانی بسیاری از سرطان‌ها به شمار می‌رود؛ ماده ای با فرمول بسیار پیچیده که هنوز نمونه شیمیایی و آزمایشگاهی آن در دنیا ساخته نشده است.

استخراج تاکسول از سرخدار بسیار زمان بر است و تا رسیدن درختان به مرحله بلوغ و بزرگسالی نمی‌توان از آنها به عنوان محل دریافت تاکسول استفاده کرد، اما این مرحله نیز در جهاد دانشگاهی گلستان آغاز شده است و مراکز پژوهشی دیگری نیز در ایران درصدد تولید این ماده دارویی در داخل کشور هستند.

با وجود همه آنچه خواندید این موضوع را در نظر داشته باشید که در صورت سفر به مناطق هیرکانی، درصدد چیدن، یافتن و یا کشف بخش‌های مختلف این درخت نباشید! سرخدار بسیار سمّی است و بهتر است علائم مسمومیت آن مانند افزایش ضربان قلب، لرزش عضلانی، تشنج و نارسایی قلبی را جدی بگیرید و در صورت بروز هرگونه مشکل به پزشک مراجعه کنید.

گزارش: شکوه خسروانی

قلمه‌های ریشه‌دار شده درخت سرخدار

قلمه‌های ریشه‌دار شده درخت سرخدار

قلمه‌های ریشه‌دار شده درخت سرخدار

قلمه‌های ریشه‌دار شده درخت سرخدار

قلمه‌های ریشه‌دار شده درخت سرخدار

قلمه‌های ریشه‌دار شده درخت سرخدار

قلمه‌گیری از گیاه اصلی