حجاج ایرانی پیشگام وحدت مسلمانان باشند/ بازخوانی منشور برادری

به گزارش خبرنگار مهر، محسن اسماعیلی در یکصد و بیست و ششمین جلسه شرح و تفسیر نهج‌البلاغه در محل مجموعه فرهنگی شهدای انقلاب اسلامی (سرچشمه) با بیان اینکه تاکید اسلام بر اجتماع و الفت تنها یک توصیه اخلاقی نیست بلکه در احکام فقهی نیز نمود پیدا کرده است، گفت: به عنوان نمونه «اصلاح ذات البین»، یعنی اصلاح و آشتی دادن میان دو یا چند نفر، مستحب اکید و در مواردی که حفظ جان مؤمنی بر آن توقف دارد، واجب است؛ تا آنجا که امام علی علیه‌السلام در وصیت‌های آخر خویش از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله نقل کرد که: «آشتی دادن میان افراد از همه نماز و روزه‌ها بهتر است.»

عضو مجلس خبرگان رهبری افزود: این افضلیت به دلیل آثار برتر اصلاح ذات‌البین است؛ چه آنکه اگر مسلمانان پراکنده و درگیر با هم باشند، دچار سستی و شکست خواهند شد و اصلِ نماز و روزه ریشه‌کن خواهد شد؛ چنان که امام علی علیه‌السلام نیز فرمود: «لا تَباغَضوا؛ فَإِنَّهَا الحالِقَةُ»؛ با هم دشمنی نکنید؛ زیرا این کار، بنیادبرانداز است.

به گفته محسن اسماعیلی، آثار اختلاف چندان ویرانگر است، و رفع اختلاف چنان مفید است که حتی دروغگویی برای آن گناه محسوب نمی‌شود، خاطرنشان کرد: با اینکه به تعبیر امیرالمومنین علیه‌السلام «هیچ بدی، بدتر از دروغ نیست» اختلاف آن قدر بد است که باید از شرّ آن به دروغ پناه برد. بنابراین، گفته سعدی مبنی بر اینکه «دروغ مصلحت‌آمیز به ز راست فتنه‌انگیز» است، تنها یک سخن حکمت‌آموز و شاعرانه نیست؛ بلکه متن فتوای فقها است.

استاد دانشگاه تهران با بیان اینکه اصلاح ذات‌البین یک عبادت بزرگ است، گفت: برای همین است که به فتوای فقها فتوای «مستحب است قاضی پیش از داوری، دو طرف دعوا را به صلح و آشتی فراخواند». قرآن هم به طور خاص بر اصلاح ذات‌البین میان همسران تاکید کرده و ترجیح داده است که اختلاف‌های خانوادگی حتی‌الامکان به دادگاه کشیده نشود. برخی چنین کاری را مستحب و برخی هم واجب دانسته‌اند. حتی متحمل شدن هزینه مادی برای رسیدن به این هدف نیز مستحب است؛ چنانکه در احادیث آمده است که امام صادق علیه‌السلام بودجه‌ای از مال خویش برای این کار اختصاص داده بودند.

تالیف قلوب

عضو مجلس خبرگان رهبری در ادامه با بیان اینکه مساله «تالیف قلوب» از نظر فقهی، حکمی فراتر از اصلاح ذات‌البین دارد، تصریح کرد: در زمینه اصلاح ذات‌البین، کدورت و اختلافی پیدا شده که باید رفع شود. اما در زمینه تالیف قلوب، اصلاً وجود اختلاف هم شرط نیست. دین ما دینی است که برای تالیف قلوب کفار به عنوان یکی از مصارف زکات بودجه تعیین کرده است. بسیاری از فقهای متقدم و متاخر، از جمله امام خمینی (ره) معتقدند که محل مصرف این بودجه اختصاصی به کافران ندارد. بلکه از آن می‌توان برای جلب محبت و همکاری مسلمانان سست ایمان نیز مصرف کرد.

وی افزود: بالاتر این که برخی فقها مانند صاحب جواهر تصریح کرده‌اند که اگر کسی برای اصلاح ذات‌البین بدهکار شد می‌توان بدهی او را از محل زکات جبران کرد؛ مثل آنکه قاتل کُشته‌ای شناخته نشود و این امر زمینه‌‎ساز پیدایش اختلاف و فتنه شود. اگر کسی برای دفع این اختلاف قرض کرده و دیه او را بپردازد، می‌توان آن را از محل زکات جبران کرد. همچنین است اگر مالی تلف شود و به دلیل ناشناخته ماندن عامل آن، منجر به درگیری مسلمانان شود.

به گفته این استاد دانشگاه، امام خمینی به صراحت هزینه کردن برای دفع فتنه و فساد از جامعه و از میان مسلمانان را مصداق مصرف زکات در راه خدا (فِی سَبِیلِ اللَّـه) دانسته است. ایشان در نامه‌ای که به «منشور برادری» شهرت یافت، نوشته است: «یکی از کارهایی که یقیناً رضایت خداوند متعال در آن است، تألیف قلوب و تلاش جهت زدودن کدورت‌ها و نزدیک ساختن مواضع خدمت به یکدیگر است. باید از واسطه ‏هایی که فقط کارشان القای بدبینی نسبت به جناح مقابل است، پرهیز نمود.».

تقیه مداراتی

اسماعیلی، یکی دیگر از احکامی که نشان‌دهنده اهمیت و ضرورت اجتماع و الفت در فقه است را «تقیه مداراتی» دانست و افزود: تقیه که از ویژگی‌های تشیع است، همیشه از روی ترس نیست بلکه گاهی به دلیل ترس از جان و مال است که مثلاً در برابر کفار تقیه می‌شود و آن را «تقیه خوفی» می‌نامند. اما تقیه انواع دیگری هم دارد که یکی از آنها «تقیه مداراتی» است. تقیه مداراتی یعنی آنکه برای جلب الفت و مودت اهل سنت عملی بر خلاف حکم اولیه فقهی انجام دهیم؛ بدون آنکه خوف ضرری در بین باشد.

وی افزود: امام در رساله مستقلی که پیرامون تقیه نگاشته‌اند، حتی نیازی به اضطرار یا حیله، یعنی چاره‌جویی برای فرار از این نوع تقیه نیز نمی‌بینند، و نه تنها حکم به صحت عباداتی می‌کنند که بر آن اساس صورت می‌گیرد، بلکه نوشته‌اند: «عبادت بر اساس تقیه مداراتی که به آن تشویق شده‌ایم، از محبوب‌ترین و با فضیلت‌ترین عبادت‌ها است و شاید دلیل این همه ترغیب و سفارش به آن، در نظر گرفتن مصلحت مسلمانان باشد که به وحدت کلمه برسند و متفرق نشوند تا در میان سایر ملت‌های دنیا خوار نشده و تحت سلطه کفار و سیطره بیگانگان درنیایند.»

محسن اسماعیلی افزود: برای همین است که همیشه به حجاج سفارش می‌کردند تا در نماز جماعت اهل سنت حاضر شوند و حتی طبق روایات، هرکس در صف اول آنها نماز بگزارد، مانند کسی است که پشت سر رسول اللَّه صلی الله علیه و آله، در صف اول نماز گزارده است!