روزهای «زَرپران»

در پاییز بنفش تربت

برگزاری جشنواره عکس برداشت زعفران، بهانه‌ای می‌شود تا بند کفشمان را به قصد تربت‌حیدریه ببندیم. پاییز در حوالی تربت‌حیدریه، خود را از شاخه درختان اندکی که در‌کنار جاده ایستاده‌اند، آویخته است. عطرش به مشام می‌رسد. شهر را با کالبد قدیمی و خشت و گلی‌اش پشت سر می‌گذاریم و در یکی از جاده‌های فرعی، راه را به‌سمت زاوه و روستای گلسرا کج می‌کنیم. زاوه که در ٢٩کیلومتری تربت‌حیدریه قرار دارد، یکی از بخش‌های کویری این شهر است. در مسیر رسیدن به روستا، زمین‌های بسیاری وجود دارد که فرش بنفش خود را پهن کرده‌اند تا عطرِ طلایِ سرخ خراسان، دل‌انگیزی هوای بهار را توی دِماغ هر رهگذری بریزد. راننده در‌کنار یکی از زمین‌ها که چند کارگر در آن مشغول چیدن گل هستند، ترمز می‌زند. از شیار باز‌شده برای آبیاری زمین خودمان را به محل مد‌نظر می‌رسانیم. در بخش‌هایی از زمین، استوانه‌های سفیدرنگی به چشم می‌خورد؛ این استوانه ساقه اصلی گیاه است. گل زعفران از درون این استوانه بالا می‌آید. گل را کارگران می‌چینند، اما استوانه یا ساقه اصلی گیاه باقی می‌ماند تا دوباره گل دهد. زعفرانِ این زمین بدون برگ است که بومی‌ها به آن «هشتی» می‌گویند. زمین همسایه اما دامنی سبز دارد. برگ‌های سوزنی زعفران بیش از خود گل‌ها به چشم می‌خورد. زعفران این زمین را که نسبت‌به زمین کناری کهنه‌تر است، پنجی می‌نامند. برداشت محصول از این زمین‌ها به‌دلیل وجود برگ‌های سوزنی سخت‌تر از زمین هشتی است.

باز هم دلال‌ها و نبود حمایت از کشاورز

پیش پایمان چند کارگر مشغول گل‌چیدن هستند. دست‌های زمختشان با ترک‌های قهوه‌ای‌رنگشان رو به زردی نشسته است. زن و مرد هستند. کارگر زمین زعفران پیر و جوان ندارد. هر‌کسی که بنیه کارکردن داشته باشد، آستین همت بالا می‌زند و مشغول کار می‌شود. با یکی‌شان که موی سفید‌شده‌اش را زیر دستار پنهان کرده، هم‌کلام می‌شویم. تیغ آفتاب تیز‌ نشده، بیرون زده تا با اولین نسیم صبح سر زمین باشد. پیش از آنکه لب تر کند، حرف‌هایش را می‌توان در اشکی که سرما گوشه چشمش نشانده، ترجمه کرد. کارگر صبح زود می‌آید. نصیب او از طلای کویر، مزد روزانه‌ای است که رقمش از۶٠هزارتومان بیشتر نمی‌شود. صبح تا عصر را بسته به وسعت زمین نیم‌خیز است و گل می‌چیند. ردیفی می‌نشینند و از ابتدا تا انتهای زمین را پیش می‌آیند. فشار حاصل از این طرز نشستن، شب‌ها درد می‌شود و پشت پایشان می‌ریزد. زانو را ضعیف می‌کند و تن را کوفته. هر کارگر بسته به توان و بنیه‌اش روزانه بین ٢٠تا۴٠ کیلو زعفران جمع می‌کند. زعفران با همه گرانی‌اش عمر کمی دارد. معمولا فصل برداشت آن از ابتدای آبان آغازمی شود و تا اواخر هفته سوم ادامه دارد. کارگران به رسم دوره خان و رعیتی روستاها، همچنان صاحب زمین را «ارباب» صدا می‌زنند. ارباب این زمین خلق تنگی دارد. این کج‌اخلاقی‌اش را پای پایین‌آمدن قیمت زعفران در روزهای اخیر می‌گذارد و حرف دلال‌ها و نبود حمایت از کشاورز را پیش می‌‌کشد: «‌کسانی که حتی فرق سرگل و پرچم زعفران را نمی‌دانند، توی این فصل می‌شوند دلال زعفران. می‌روند بعضی زمین‌ها را که کارگر ندارد، اجاره می‌کنند و نرخ گل را پایین می‌کشند. این می‌شود که در بحران بی‌آبی، کشاورز زحمت می‌کشد، اما سود را دلالان می‌برند. متأسفانه جهاد کشاورزی هم هیچ حمایتی از زعفران‌کاران نمی‌کند. بعد انتظار دارند که صادرات طلای کویر رونق بگیرد و جهانی شود.» ارباب زمین در ادامه حرف‌هایش از برداشت کم امسال می‌گوید و اینکه خشک‌سالی، رونق گذشته را از بازار زعفران امسال گرفته است.

چینی‌ها در راه زعفران‌کاری

از کشاورزان می‌شنویم که امسال تعدادی چینی آمده‌اند، زمین و خاک تربت را آزمایش کرده‌اند، در صحبت با کشاورزان طریقه کشت و برداشت زعفران را آموخته و رفته‌اند. چینی‌ها گویا قصد دارند کنار انحصار همه صنایع، کشت زعفران را هم امتحان کنند. البته وقتی یونان هم برای فرار از اوضاع وخیم اقتصادی‌اش تصمیم به کشت زعفران و صادرات آن گرفته یا اسپانیا که یک گرم زعفران ندارد سالانه ٢۵‌تن طلای سرخ صادر می‌کند، اینکه چشم‌بادامی‌ها هم پا داخل گود گذاشته‌اند، چندان غریب نیست. به گفته بومی‌ها، حضور آنان قیمت زعفران را تا چند روز به قیمت ۵٠٠هزارتومان در هر کیلو رسانده بود.

حدود ١٠دقیقه دیگر، جاده را زیر پا می‌اندازیم تا کاکل سرخ گل‌های گلسرا پیش چشم تماشا می‌نشیند و روستا نمایان می‌شود. رنگ زمین گلسرا بنفش است. کم مانده از دل سنگ‌ها زعفران سبز شود. کارگران گروهی روی زمین‌ها مشغول کار هستند. هر یک با کلاهی به سر و صورتی تا چشم پوشیده و سطلی و کیسه‌ای در‌کنار مشغول‌اند. بعضی‌هاشان بومی اینجا هستند و عده‌ای هم به امید کار، از شهرها و استان‌های دیگر آمده‌اند تا مگر از قبل این فصل پر‌نعمت، نانی سر سفره ببرند.

جشنواره خالی از گردشگر

روز جشنواره است، اما خبری از گردشگر نیست؛ تنها لنز دوربین چند عکاس جوان است که مدام می‌چرخد روی گل‌ها و دست کارگران. به گفته یکی از اربابان گلسرا، حضور گردشگران اروپایی در تربت‌حیدریه بسیار کم‌رنگ است. تنها چشم‌بادامی‌های آسیایی می‌آیند که آن هم بیش از آنکه هدفشان گردشگری باشد، کاسبی است.

گل‌های زعفران پس‌از برداشت توی کیسه‌های از قبل آماده‌شده ریخته می‌شود. بخش اعظم آن، همان‌جا سر زمین به‌صورت تنی به‌وسیله برندهای معروف و دیگر فروشندگان خریداری می‌شود و سرریز آن هم به بازار گل تربت می‌رود تا به‌صورت جزیی و برای مصرف خانوارها به فروش برسد.

اغلب آنانی که وسعت زمینشان زیاد است، پایگاه‌هایی را در مشهد و دیگر اطراف شهر دارند که گل برداشته‌شده را برای پاک‌کردن به آنجا می‌برند. عموم این پایگاه‌ها در حاشیه شهرها مانند شهرک شهید‌رجایی، گلشهر، شهرک مهران و دیگر نقاط کم‌برخوردار قرار دارند تا منبع درآمدی برای نیازمندان باشد. هر زمین زعفران درمجموع از مرحله کاشت تا بسته‌بندی زعفران برای حدود ١٠٠تا١٢٠ نفر ایجاد اشتغال می‌کند.

هر پیاز زعفران تا ٧سال گل می‌دهد.

بیشترین گل از زمین‌های ۴ و ۵ ساله برداشت می‌شود.

از هر یک هکتار زمین در سال چهارم می‌توان یک تُن گل برداشت کرد.

اغلب زمین‌های زعفران در ٢ نوبت ابتدای مهر و ابتدای شهریور آبیاری می‌شوند.

خراسان‌رضوی رتبه اول کشت زعفران در جهان

تربت‌ حیدریه بزرگ‌ترین شهر تولید‌کننده زعفران در جهان

قیمت‌های زعفرانی

قیمت زعفران نیز مانند دلار، ظهر همان روز در بازار مشخص می‌شود و در طول روزهای مختلف به‌کرات بالا و پایین می‌رود. در روزی که ما به مزرعه زعفرانی در زاوه مراجعه کردیم، مشاهداتمان به این شرح بود

میانگین قیمت یک من گل زعفران در‌کنار زمین کشاورزی ١٨٠ تا ١٩٠ هزار تومان

قیمت یک من گل زعفران در بازار گل تربت بین ٢٠٠ تا ٢۵٠ هزار تومان

قیمت یک من گل زعفران در مشهد ٣٠٠ هزار تومان

قیمت یک مثقال زعفران در سایت روز زعفران ۵٢ هزار و ٩٠٠ تومان

۵ هزار تومان دستمزد هر کیلو جمع‌آوری گل زعفران

..........................................

زمان روییدن گل زعفران: فصل برداشت زعفران پاییز است. هرچه هوا سردتر باشد، این گیاه زودتر به عمل می‌آید. در شهرهایی که هوای سردتری دارد مثل قوچان و گلمکان و چناران، برداشت زودتر آغاز می‌شود، اما در شهرهای گرم‌تر مانند تربت حیدریه و‌... از اواسط آبان آغاز می‌شود.

١۵ تا ٢٠‌روز مدت برداشت گل زعفران

زمان برداشت قبل از طلوع آفتاب (حدود ساعت ۵‌صبح) تا حوالی ظهر

از ظهر تا شب زمان آغاز فروش در بازار

از عصر تا اواخر شب زمان پاک‌کردن گل

طریقه پاک‌کردن گل زعفران: می‌توان گل‌ها را دسته کرد، سپس از قسمت پایین گل قیچی کرد و سه‌شاخه و گاه چهارشاخه ارزشمند وسط گل را از میان گل‌های پرپر‌شده سوا کرد یا اینکه هر گل را باز کرد و با احتیاط سه‌شاخه وسط را جدا کرد.

طریقه خشک‌کردن گل زعفران: در گذشته، زعفران‌های پاک‌شده را روی سینی می‌چیدند و در اتاقی که بخاری آن روشن بود می‌گذاشتند تا خشک شود، اما امروزه دستگاه‌هایی برای خشک‌کردن ساخته شده است.

تعداد تورهایی که در پاییز‌٩٧ از مزارع زعفران تربت حیدریه بازدید کرده‌اند

داخلی: ١٠

تهران، تبریز، مشهد و اصفهان

خارجی: ٩

فرانسه، ایتالیا، بلغارستان، بلژیک، استرالیا، هلند و آلمان

تعداد اقامتگاه‌های بوم‌گردی تربت حیدریه

۵

(البته ٢اقامتگاه هنوز مجوز نگرفته )تربت، رودمعجن، بکاول، صنوبر، بسک