همگرایی اخلاقی در دنیای مجازی با استفاده از قرآن کریم

به گزارش خبرنگار مهر، در آخرین روز از همایش بین المللی «همگرایی و واگرایی؛ گفتگویی میان فرهنگی-میان دینی» مریم صانع پور، عضو هیأت علمی گروه غرب شناسی پژوهشگاه علوم انسانی درباره موضوع «همگرایی اخلاقی در دنیای مجازی با استفاده از قرآن کریم» سخنرانی کرد. خلاصه‌ای از این سخنرانی در ادامه می‌آید؛

فناوری‌های ارتباطی دنیای جدید، فرهنگ‌های مختلف را در همسایگی یکدیگر قرار داده اند و این امر پای‌بندی به اصول اخلاق ارتباطی را بیش از گذشته برای بشر ضروری ساخته و روشن است که نمی‌توان تکثرات فرهنگی را زمینه وفاق جهانی در مورد فضائل اخلاقی قرار داد. بنابراین برای داشتن دنیایی امن، آرام و شاد باید اصولی پردازش شود که ریشه در اشتراکات ذاتی افراد بشری دارند. در این مقاله تلاش شده زمینه‌های همگرایی اخلاقی میان فرهنگ‌های مختلف از قرآن کریم اخذ شود.

قرآن کریم در آیه ۱۰۷ انبیا می‌فرماید «و ما تو را جز به منظور رحمت برای عالمیان فرو نفرستادیم» و پیامبر اسلام فرمود «علت بعثت من کامل کردن بزرگواری‌های اخلاقی است» بر این اساس اسلام مجموعه‌ای از مشترکات اخلاقیِ مبتنی بر مشترکات انسانی را ارائه کرده زیرا همه انسان‌ها دارای سرشت الهی مشترک هستند (روم، ۳۰) و مبتنی بر همین آیه، زمینه‌های همگرایی اخلاقی در میان ملل مختلف جامعه جهانی فراهم شده است به گونه‌ای که حق انسان بنیان با فضیلت خدابنیان در تعارض نباشد.

رویکرد

در این مقاله با استفاده از خطاب اخلاقیِ قرآن نسبت به «ناس» یعنی عموم مردم، منظومة اخلاق پیشادینی – پیشا فرهنگی صورت بندی شده تا ارتباطات فرادینی - فرافرهنگی کاربران فضای سایبری را امنیت بخشد. این اصول اخلاقیِ فراگیر، بر مبانی انسان شناسانه قرآنی مانند پاک نهادی همه افراد بشر و برادری و برابری آنان، پایه گذاری شده تا زمینه‌های مشترک اخلاقی مانند رحمت و صلح عمومی را فراهم کند و سرانجام اصولی اخلاق برای امت واحده (۲۱۳/ بقره) انسانی را به گونه‌ای صورت بندی کند که در هر یک از اصول، همه زمینه‌های مشترک زیست اخلاقی و نیز همه مبانی انسان شناسانة قرآنی حضور داشته باشد.

دو روش بهره برداری از آموزه‌های اخلاقی قرآن کریم

روش اول) بهره برداری حداقلی برای انسان بما هو انسان که با کلید واژة «ناس» جستجو می‌شود و معیارش عقل مشترک انسان‌ها فارغ از اعتقادات فرهنگی و دینی است.

روش دوم) بهره برداری حداکثری برای معتقدان و مؤمنان به اسلام است که با کلید واژه‌هایی مانند «الذین آمنوا» جستجو می‌شود و علاوه بر حسن و قبح عقلی، ایمان مخاطبان را نیز طلب می‌کند.

در شرایط نوظهور ارتباطی علاوه بر زبان مشترک سایبری، اصول اخلاقی مشترکی نیز لازم است که موجب گسترش فضیلت، خیر مشترک، و بیشترین شادی مبتنی بر فضیلت و خیر مشترک شود، این اصول:

اولاً: از نظام‌های اخلاقی متکثر ِ جوامع مختلف اخذ می‌شوند تا مبنای طراحی نظام اخلاقی مشترک باشند؛

ثانیاً: از آموزه‌های فطری قرآن اخذ می‌شوند؛

ثالثاً: انطباق مذکور به طراحی نظامی اخلاقی می‌انجامد که برآمده از انسانیت مشترک باشد و بدون تحمیل یک فرهنگ خاص، مورد پذیرش همه فرهنگ‌ها قرار گیرد.

جمع بندی

بنابراین در یک صورت بندی نظری می‌توان در سه سطح از قرآن بهره برد:

درسطح اول) مبانی انسان شناسانه اخلاق ارتباطی همگرایانه مانند برادری و برابری همه انسان‌ها؛

در سطح دوم) زمینه‌های اخلاق ارتباطی همگرایانه به گونه‌ای که ریشه در مبانی انسان شناسانه قبلی داشته باشند مانند تکریم انسان؛

در سطح سوم) اصول اخلاق همگرایانه در زمینه‌های اخلاق همگرایانه، مبتنی بر مبانی انسان‏شناسانه قرآنی به گونه‌ای که در صورت بندی هر یک از این اصول اخلاقی، زمینه‌های سابق و مبانی اسبق حضور داشته باشند مانند: صداقت در گفتار و کردار، و وفاداری به پیمان و پیمانه.

لوازم دستیابی به این اصول مشترک عبارتند از:

۱. فرازمانی و فرامکانی بودن (وَما أَرسَلناکَ إِلّا کافَّةً لِلنّاسِ بَشیرًا وَنَذیرًا (۲۸/ سبا) تا مصالح همه شهروندان دنیای مجازی را تأمین شود؛

۲. مبتنی بر اشتراکات بشری بودن (فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْهَا ۚ لَا تَبْدِیلَ لِخَلْقِ اللَّهِ (۳۰/ روم)) تا موجب وفاق میان جوامع مختلف شود؛

۳. مبتنی بر رحمت فراگیر بودن (وَما اَرْسَلْناکَ اِلّا رَحْمَةً لِلعالَمینَ (۱۰۷/ انبیا)) تا صلح جهانی تضمین شود؛

۴. وحدت گستر بودن (یا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْناکُمْ مِنْ ذَکَرٍ وَ أُنْثی وَ جَعَلْناکُمْ شُعُوباً وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا (۱۳/ حجرات)) تا زمینه اتحاد میان جوامع مختلف فراهم شود؛

۵. گفتگو و استدلال محور بودن (فَبَشِّرْ عِبَادِالَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُوْلَئِکَ الَّذِینَ هَدَاهُمُ اللَّهُ وَأُوْلَئِکَ هُمْ أُوْلُوا الْأَلْبَابِ (۱۷ و ۱۸ / زمر)) تا افراد و جوامع مختلف به رسمیت شناخته شوند؛

۶. گرامی داشتن انسان بما هو انسان (وَ لَقَدْ کَرَّمْنا بَنی آدَمَ وَ حَمَلْناهُمْ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ رَزَقْناهُمْ مِنَ الطَّیِّباتِ (۷۰ / اسرا)) تا افراد و جوامع به اصلی و فرعی تقسیم نشوند؛

۷. عدالت محور بودن (لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلَنا بِالْبَیِّناتِ وَ أَنْزَلْنا مَعَهُمُ الْکِتابَ وَ الْمیزانَ لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ (۲۵ / حدید)) تا تبعیض نژادی، جنسی و عقیدتی صورت نگیرد.