خانه‌های قدیمی زنجان نمادی از هنر و معماری اصیل آذری

خبرگزاری مهر -گروه استان‌ها: شهر زنجان تا اواخر قرن نهم هجری قمری غیرمسکونی و مخروبه بود. در دوران صفویه که آرامش نسبی در منطقه‌ها حاکم شد شهر تجدید بنا شده و مجدداً تکاپوی حیات در آن آغاز شد.

با توجه به گزارش سیاحان و جهانگردان و هم چنین مطالعه متون تاریخی و بررسی‌های باستان‌شناسی معلوم می‌شود علی رقم قدمت سه هزار ساله، همه آثار فعلی و بافت شهری نسبتاً جدید است. به عبارت دیگر با عنایت به آنچه که اجمالاً بیان شد شهر زنجان در دوره‌های مختلف بر اثر هجوم دشمن تخریب و به مرور شهر جدید بر روی خرابه‌های قدیمی احیا شده است.

بنای شهر زنجان در زمان اردشیر بابکان ساخته شده و در آن زمان نام شهین یعنی منسوب به شاه به آن اطلاق می‌شده است و از اواخر دوره قاجاریه به علت استقرار ایل خمسه نام خمسه نیز بر آن نهاده شد.

شهر زنجان تا اواخر قرن نهم هجری قمری غیرمسکونی و مخروبه بوده است. در دوران صفویه که آرامش نسبی در منطقه حاکم بوده شهر تجدید بنا شده و مجدداً تکاپوی حیات در آن آغازشده است. حال با مرور گزارش سیاحان و جهانگردان و هم‌چنین مطالعه متون تاریخی و بررسی‌های باستان‌شناسی معلوم می‌شود علی رغم قدمت سه‌هزارساله، همه آثار فعلی و بافت شهری زنجان نسبتاً جدید است.

به‌عبارت‌دیگر با عنایت به آنچه اجمالاً بیان شد شهر زنجان در دوره‌های مختلف براثر هجوم دشمن تخریب و به‌مرور شهر جدید بر روی خرابه‌های قدیمی احیا شده است؛ بااین‌حال معماری اصیل زنجان همچنان با شاخص‌ها و مؤلفه‌های ناب خود شناخته‌شده است.

مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان زنجان بابیان اینکه دوره‌های مختلف تاریخی نقش چشمگیری در شکل‌گیری سبک‌های معماری در این استان داشته است، گفت: دوره‌های سبک خراسانی، سبک رازی و سبک آذری دوره‌هایی بوده‌اند که هنر معماری ایران در این منطقه تجربه کرده است.

در دوره سبک آذری به لحاظ استفاده از آرایه‌ها و تزئینات به کار رفته در بناها و ساختمان‌ها، دوره شکوفایی معماری ایرانی محسوب می‌شود یحیی رحمتی در گفتگو با خبرنگار مهر، با بیان اینکه «سبک آذری»، سبکی بوده که خاستگاه آن منطقه آذربایجان است، افزود: بزرگ‌ترین و اصیل‌ترین شناسنامه سبک معماری آذربایجانی در استان زنجان است که شامل گنبد تاریخی و عظیم سلطانیه است.

وی ادامه داد: در دوره سبک آذری به لحاظ استفاده از آرایه‌ها و تزئینات به کار رفته در بناها و ساختمان‌ها، دوره شکوفایی معماری ایرانی محسوب می‌شود.

رحمتی، استفاده از سفالینه‌های زرین‌فام در بناها، استفاده از حجم زیاد سفال با رنگ فیروزه‌ای و لاجوردی را از ویژگی‌های سبک آذری دانست که این سبک را با سایر سبک‌ها دارای تفاوت‌هایی کرده است.

سبک معماری آذری جایگاه خاصی در ساخت‌وساز بناهای زنجان دارد

مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان زنجان سبک معماری آذری جایگاه ویژه ای در ساخت‌وساز بناها در استان زنجان دارد، افزود: گنبد سلطانیه در شکل‌گیری مؤلفه‌های معماری در دوران بعد از خودش مؤثر بوده است.

رحمتی افزود: شاخص‌ترین اثر معماری قبل از اسلام تخت جمشید بوده است و شاخص‌ترین بنای معماری بعد از اسلام گنبد سلطانیه محسوب می‌شود.

وی با بیان اینکه تخت جمشید هیچ اثربخشی و تأثیری بر معماری بعد از خودش نداشته است، افزود: این در حالی است که گنبد سلطانیه تاثیرشگرفی بر معماری بعد از خودش داشته است و این امر نیز در شکل‌گیری سلایق معماری منطقه تأثیرگذار بوده است.

وی با یادآوری ویرانی شهر زنجان در طی چهار دوره تاریخی براثر بلایای طبیعی و مسائل سیاسی همانند فتنه بابیه، افزود: با توجه به بلایای طبیعی و اتفاقی همانند فتنه بابیه که برای شهر زنجان رخ‌داده و باعث ویرانی شهر زنجان در دفعات مختلف شده است، بناهای تاریخی این شهر دارای عمق تاریخی زیادی نیستند.

براثر فتنه بابیه که در زنجان اتفاق می‌افتد اکثر خانه‌های متمولین زنجانی از بین می‌رود و هیچ بنای عظیمی به غیر از چند بنا مربوط به قبل دوره ناصری در شهر زنجان دیده نمی‌شود رحمتی یادآور شد: براثر فتنه بابیه که در زنجان اتفاق می‌افتد اکثر خانه‌های متمولین زنجانی از بین می‌رود و هیچ بنای عظیمی به غیر از چند بنا مربوط به قبل دوره ناصری در شهر زنجان دیده نمی‌شود.

وی ادامه داد: باوجود همه ناملایمات و ویرانی‌های طبیعی و سیاسی باز رشد معماری و بناهای تاریخی زنجان از حرکت خود نمی‌ایستد و آثار ارزشمند تاریخی به‌صورت تک بنا و حتی بافت‌های ارزشمند تاریخی در شهر زنجان وجود دارند.

مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان زنجان از بازار زنجان و بافت پیرامونی آن به‌عنوان بافت‌های تاریخی ارزشمند تاریخی یاد کرد و گفت: بازار زنجان مجموعه بناها و آثار ارزشمند تاریخی شهر زنجان را شکل می‌دهند.

وی با اشاره به بناهای تاریخی زنجان در محدوده بازار زنجان، دروازه رشت، دوازده ارگ، میربها و محله حسینیه اعظم، گفت: تک بناهایی که در زنجان شکل گرفته تابع اقلیم و آب و هوای و شرایط معماری منطقه بوده است.

رحمتی افزود: بناهای تاریخی شناسایی‌شده در شهر زنجان شامل خانه ذوالفقاری‌ها، خدیوی‌ها، جمالی‌ها، ضیایی، باخ و مجموعه خانه باغ‌های معین و حکیمیان است.

بنای دارایی زنجان

عمارت دارایی در بافت تاریخی شهر زنجان قرار گرفته، ظاهراً این بخش از شهر در اواخر دوره قاجار و اوایل حکومت رضاخانی تقریباً مقارن با اواخر جنگ جهانی دوم از سوی دولت وقت به صورت مجموعه‌ای به اماکن و ساختمان‌های دولتی اختصاص می‌یابد که عبارت بودند از عمارت دارایی در باغی معروف به همین نام، بنای دخانیات، اداره غله، انبار قند و شکر. به هر حال تاریخ ساخت بنای دارایی طبق کتیبه‌ای که بر فراز سردرهای ورودی جبهه شمالی و جنوبی بنا نقش شده به سال ۱۳۱۶ هجری شمسی اوایل حکومت رضا خانی باز می‌گردد که از همان ابتدا به امور مالیه اختصاص می‌یابد.

این اثر به شماره ۲۳۳۵ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. با توجه به اینکه بنای مزبور تحت اختیار اداره کل امور اقتصاد و دارایی استان است اقداماتی نیز در زمینه مرمت اندام بنا در زمینه حفظ ظاهری و نمای بنا انجام داده است.

خانه بهمنی، زنجان

خانه بهمنی مربوط به دوره پهلوی اول است و در زنجان، خیابان امام (ره)، خیابان خواجه نصیر طوسی، کوچه توفیقی، پ ۷۸/۱، ۷۸ واقع شده و این اثر در تاریخ ۲۲ آبان ۱۳۸۶ با شمارهٔ ۲۰۱۵۰ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

خانه توفیقی، زنجان

بنای توفیقی از جمله بناهای اواخر دوران قاجار و اوایل پهلوی بوده که این امر با توجه به نوع معماری و تزئینات کار رفته در آن بخوبی مشاهده است بنای توفیقی از جمله بناهای اواخر دوران قاجار و اوایل پهلوی بوده که این امر با توجه به نوع معماری و تزئینات بکار رفته در آن بخوبی مشاهده است. شماره ثبت این اثر ۲۶۶۴ به تاریخ ۲۵. ۱۲. ۷۸ است.

خانه خدیوی، زنجان

بنای خدیوی در ضلع شمال غربی خانه ذوالفقاری و در سمت جنوبی خیابان هفت تیر واقع شده است. بنای خدیوی را می‌توان یک نمونه کامل از نظر تزئینات دانست که در اوایل پهلوی در این استان ساخته شده است. از جمله تزئینات این بنا می‌توان به آجرکاری‌های نما، گچ بری های زیبا و ستون‌ها و نماها، لمبه کاری با نقوش متنوع، وجود ایوان که برروی شش ستون چوبی با پوشش گچی استوار شده و همچنین به وجود نرده‌های تزئینی اشاره کرد.

شیخ الاسلام، زنجان

خانه شیخ الاسلام بر روی یک شیب ملایم قرار گرفته که این در ضلع شمالی به خیابان امام و در جنوب به کمربندی خیام می‌رسد. این بنا در مجموعه حریم بازار واقع شده که در ضلع شرقی آن خیابان فردوسی و در ضلع شمالی مجموعه بازار تاریخی و خیابان ضیایی است. در ضلع غرب کوچه شیخ الاسلام و در جنوب نیز به بافت قدیمی و کوچه حسینیه منتهی می‌شود.

باتوجه به تحقیقات به عمل آمده بنای مزبور در سال ۱۱۳۶ ه. به دستور بانی، مرحوم شیخ الاسلام که یکی از علمای بزرگ زنجان بوده برای سکونت ساخته شده است.

خانه معینی، زنجان

این خانه در ضلع جنوب غربی زنجان و در مجاورت شمال رود خانه زنجانرود وغرب پل سردار خانه و باغ معین در اواخر دوران قاجاریه توسط حاج محسن معین التجار که یکی از معتمدین و متمولین شهر زنجان بوده، بنا شده است.

این اثر تاریخی از دو قسمت خانه و باغ تشکیل شده که لمبه کوبی های زیبای سقف و سر ستون‌های منقوش از تزئینات شاخص این بنا است. خانه در وسط باغی مشجر قرار دارد که یک حوض با چند جوی انشعابی، آب را به نقاط مختلف باغ هدایت می‌کنند.

عمارت ذوالفقاری، زنجان

در مرکز بافت قدیمی شهر زنجان مجموعه تاریخی ذوالفقاری واقع شده است که هم اکنون این مجموعه تقسیم شده و قسمت‌هایی از آن از بین رفته است. از جالب‌ترین بناهای باقی مانده این مجموعه، بنای تاریخی مرکز مجموعه بیرونی است.

اوج تزئینات بنا در نمای جنوبی تمرکز یافته بدین ترتیب که سطوح خارجی به صورت یکپارچه مزین است به انواع آجر چینی (آجر تراش ساده، نقش دارو آجر مهری) دوره قاجار. عمارت ذوالفقاری قابل مقایسه با عمارت قوام السلطنه (موزه آبگینه) است. این اثر به شماره ۱۸۵۲ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.