3500 سال مدنیت را در همدان ورق بزنیم/4 اثر درفهرست موقت ثبت جهانی

خبرگزاری مهر- گروه استان‌ها: همدان به‌عنوان نخستین پایتخت ایران و شهری با بیش از ۳۵۰۰ سال سابقه مدنیت و ۵۰۰ سال پایتختی ایران همواره خاستگاه تاریخ و فرهنگ و هنر بوده است.

این شهر با برج و باروهایش، با مهندسی دوارش و با آب‌وهوای کوهستانی و منحصربه‌فردش در طول تاریخ همیشه مستحکم و با اقتدار ایستاده و حتی پس از برخی تهاجم‌ها، بار دیگر ققنوس وار سربلند کرده است.

همدان جلوه کم‌نظیری از تجمع فرهنگ و ادیان مختلف در یک نقطه جغرافیایی است و شهری است که سال‌های سال پیروان ادیان مختلف الهی در آن در کنار هم زیسته‌اند و هنوز هم آثار این زیستن در گوشه گوشه شهر هویداست.

همدان به‌عنوان پایتخت تاریخ و تمدن ایران‌زمین در روزهای ابتدایی پاییز امسال میزبان ششمین نشست‌های جهانی جاده ابریشم بود تا بار دیگر ثابت کند این شهر از قدیم‌الایام تاکنون محور مهم‌ترین اتفاقات فرهنگی در جهان بوده است.

گذشته از مباحثی که در این اجلاس به آن پرداخته شد توجه به ثبت زنجیره‌ای آثار موجود در مسیر راه ابریشم ازجمله کاروانسراهای این جاده بارها مورد تأکید قرار گرفت و ازآنجاکه همدان در میزبانی این اجلاس به دنبال هموار کردن مسیر ثبت جهانی یکی از آثار تاریخی خود به‌واسطه حضور اعضای سازمان یونسکو در همدان بود بارها این خواسته مطرح شد.

مباحث مطرح‌شده طی یک هفته برگزاری اجلاس جهانی راه ابریشم را که مرور می‌کنیم آنچه مشاهده می‌شود اینکه بارها و بارها خواسته همدان برای توجه اعضای سازمان یونسکو در زمینه همراهی ثبت یک اثر جهانی از همدان عنوان‌شده و طبق آنچه مدیرکل دفتر حفظ و احیای بناها، بافت‌ها و محوطه‌های تاریخی وزارت میراث فرهنگی در این اجلاس عنوان کرده است «غار علیصدر»، «تپه هگمتانه»، «تپه نوشیجان» و «کاروانسراهای همدان» در فهرست موقت ثبت جهانی قرار دارند.

۴ اثر در یک قدمی ثبت جهانی

هر یک از این ۴ اثر خاص با ویژگی‌های منحصربه‌فرد؛ خود را تا یک‌قدمی ثبت جهانی بالا کشیده‌اند و نامشان در فهرست موقت ثبت جهانی ثبت‌شده که در این گزارش به بیان ویژگی‌های آن‌ها می‌پردازیم.

غار علیصدر در روستای علیصدر از توابع شهرستان کبودرآهنگ و در ۷۵ کیلومتری شمال غربی شهر همدان قرار دارد و به علت وجود گذرگاه‌های ممتد آبی و دریاچه‌های وسیع و قابل قایقرانی که در سراسر غار گسترده شده‌ یکی از زیباترین جلوه‌های طبیعی ایران و جهان و پدیده‌ای منحصربه‌فرد در نوع خود است.

این غار شگفت‌انگیز به دلیل فقدان نور طبیعی، فاقد حیات جانوری است و عمق آن در مناطق مختلف از نیم متر تا ۱۴ متر متغیر است و ارتفاع آن نیز در برخی از تالارها به بیش از ۱۶ متر می‌رسد.

دریاچه زیرزمینی غار علیصدر دارای آبی زلال، بی‌رنگ و بی‌بو است به‌گونه‌ای که در نور کم یک چراغ‌قوه دستی می‌توان عمق چندم‌تری آب و کف غار را که پر از سنگ‌های زیبا و مرمرین است تماشا کرد و دارای راهروها و تالارهای متعددی به‌صورت کوچه‌ها و شاخه‌هایی است که برخی بن‌بست است و بسیاری دیگر نیز به هم مرتبط هستند.

نکته قابل‌توجه این مجموعه آن است که طول کوهی که غار علی‌صدر در زیر آن قرار دارد، با توجه به ارتفاع کم آن و پستی مناطق اطراف، به‌زحمت به یک و نیم کیلومتر می‌رسد و این یعنی معجزه خلقت و یعنی کیلومترها غار بی‌انتها در زیر یک بلندی کوچک در دشت علیصدر.

علیصدر بی نظیرترین، شگفت انگیزترین و بزرگترین غار آبی قابل قایقرانی در جهان است به اعتقاد گروه‌های متعدد علمی که همه ساله از اروپا، آمریکا و شرق آسیا برای مطالعات زمین شناسی به این غار می آیند، علیصدر بی نظیرترین، شگفت انگیزترین و بزرگترین غار آبی قابل قایقرانی در جهان است.

در حال حاضر پس از طی مسیر قابل قایقرانی غار نوردی پیاده در قسمت خشکی غار آغاز می‌شود و گردشگران پس از طی مسافتی نسبتاً طولانی مجدداً با قایق ادامه مسیر می‌دهند.

بازدید از محوطه وسیع قندیل‌ها، قندیل بزرگ، جزایر سوم و چهارم، قایقرانی، غار نوردی و گذر از پیچ‌وخم گذرگاه‌های آبی و دالان‌هایی با سقف بلورین به بیننده می‌باوراند که این اثر حقیقتاً یکی از شاهکارهای جهان آفرینش است و هیچ وصفی توان توصیف این‌همه شکوه و زیبایی را ندارد.

محوطه تاریخی هگمتانه بیش از سایر آثار برای ثبت جهانی شانس دارد

از غار منحصربه‌فرد علیصدر که بگذریم به محوطه تاریخی هگمتانه می‌رسیم که طی سال‌های اخیر بیش از سایر آثار برای ثبت جهانی شانس داشت اما تعارضی که بر این محوطه صورت گرفت رفته‌رفته آن را از قرار گرفتن در فهرست آثار جهانی دور کرد.

تپه باستانی هگمتانه با وسعت حدود ۴۰ هکتار در دل بافت قدیمی شهر همدان و در حدفاصل خیابان‌های اکباتان، شهدا و بلوار هگمتانه واقع‌شده و با توجه به اشارات تاریخی و برداشت‌های اولیه محققان علوم تاریخ و باستان‌شناسی، به‌عنوان «هگمتانه باستانی» و دربرگیرنده کاخ‌ها و آثار دوره ماد و هخامنشی معرفی‌شده است.

عملیات آزادسازی این اثر مهم باستانی از خانه‌های مسکونی و تجاری که در حریم آن واقع‌شده بود از حدود سال ۱۳۴۷ آغاز و تا سال ۱۳۵۳ حدود ۱۵هکتار آن به‌عنوان فاز اول خریداری و تملک و کاوش‌های باستان‌شناسی از سال ۱۳۶۲ توسط کارشناسان مجرب سازمان میراث فرهنگی انجام شد.

تپه هگمتانه در طول سالیان اخیر بارها مورد حفاری باستان شناسان داخلی و خارجی قرارگرفته است و در طول حفاری‌های انجام‌شده آثار ارزشمند و بی‌نظیری همچون لوح زرین، کوزه شکسته، بشقاب نقره‌ای و پایه ستون سنگی یافت شده که اغلب متعلق به دوران هخامنشیان و نیاکان آن‌ها است.

ماحصل کاوش‌های علمی انجام‌شده، پیدایش شهری باستانی و گسترده بوده که ساخت‌وسازهای این شهر باستانی عبارت است از معابری به فاصله‌های مساوی و موازی یکدیگر که در حدفاصل آن‌ها واحدهای ساختمانی مشابه و قرینه یکدیگر احداث‌شده است.

ویژگی‌ شهر باستانی هگمتانه، معماری و طرح و نقشه منظم این شهر است

ازجمله ویژگی‌های شهر باستانی هگمتانه، معماری و طرح و نقشه منظم این شهر است که در بین آثار باستانی به‌دست‌آمده کم‌سابقه بوده و مجموعه بی‌نظیر و جذابی را در دل شهر همدان به وجود آورده که به‌صورت گسترده‌ای مورد استقبال و بازدید گردشگران ایرانی و خارجی است.

ویژگی های منحصر به فرد هگمتانه به حدی است که میهمانان اجلاس جهانی راه ابریشم نیز از تپه هگمتانه که موضوع پیگیری ثبت جهانی آن در این اجلاس مطرح شده بازدید کردند.

ارگ «نوشیجان» در شهرستان ملایر نیز یکی دیگر از آثاری است که در فهرست موقت ثبت جهانی جای گرفته و تلاش ها برای ثبت جهانی این اثر در دست اقدام است.

قدمت ارگ تاریخی نوشیجان که در ۶۰ کیلومتری جنوب شرق همدان و ۲۰ کیلومتری شمال غرب ملایر روی تپه‌ای به ارتفاع ۳۷ متر واقع شده به عصر آهن و اوایل استقرار مادها در ایران بازمی گردد و آثار فوقانی این تپه مربوط به دوره پارت ها، لایه میانی از دوره هخامنشی و آثار تحتانی که روی سازه طبیعی تپه بنا شده از دوره مادها برجای مانده است.

نوشیجان؛ مهمترین نیایشگاه مادها

این ارگ مهم‌ترین نیایشگاه مادها بوده و عناصر این مجموعه به‌عنوان نخستین الگوهای معماری ایرانی در فلات قاره ایران از منحصربه‌فردترین و ارزشمندترین آثار تاریخی کشور محسوب می‌شود.

این بنا بر فراز تپه‌ای به همین نام قرار دارد که در سال ۱۳۴۶ به شماره ۷۶۳ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده و شامل اجزای بنای قدیمی جبهه غربی اولین نیایشگاه، تالار ستون‌دار آپادانا، معبد مرکزی دومین نیایشگاه، اتاق‌ها، انبار، تونل، و حصار و دژ است.

در این میان تالار ستون دار محوطه‌ای است با ۱۲ پایه سنگی و ستون‌هایی از چوب که از بین رفته‌اند و در اطراف این سالن ساختمان‌های کوچکی به شکل اتاق وجود دارند که ساختمان‌های مسکونی محسوب می شده و تالار دارای پنجره‌هایی شبیه به پنجره‌های بزرگ سنگی در تخت جمشید است.

معبد مرکزی یا دومین آتشگاه نیز در مرکز مجموعه قرار دارد و سایر ابنیه در اطراف آن ساخته شده و ساختمان این آتشکده هشت ضلعی است و با زاویه‌ای که در گوشه‌هایی از آن ساخته شده شکل بسیار جالبی را به وجود آورده است.

درب کوچکی از اتاق کوچک کنار آتشکده با پلکان به طبقه دوم راه داشته و آتشدان این معبد در گوشه ساختمان آتشکده قرار داشته که حدود یک متر از کف معبد ارتفاع دارد درب کوچکی از اتاق کوچک کنار آتشکده با پلکان به طبقه دوم راه داشته و آتشدان این معبد در گوشه ساختمان آتشکده قرار داشته که حدود یک متر از کف معبد ارتفاع دارد و در اطراف آن شیاری تعبیه شده که از ریختن مواد باقی مانده ناشی از سوختن چوب به داخل معبد جلوگیری به عمل آید.

این ارگ دارای ۴ اتاق است و سقف این اتاق‌ها که همگی خراب شده‌اند تخم مرغی شکل بوده و دو سوراخ به منظور تهویه تعبیه شده و احتمالاً این اتاق‌ها برای نگهداری غذا و آذوقه برای مدت طولانی مورد استفاده قرار می گرفته است.

در آپادانا نیز در وسط قسمت شرقی تالار با شیب ۳۰ درجه و عمق ۱۸ متر و ۴۲ پله تا زیر ساختمان‌ها تونلی حفر شده است که عملکرد آن به درستی معلوم نیست و در خارج از قلعه، حصار مرتفع و خشتی با ارتفاع ۸ متر و چینه‌های پهن و شگفت انگیز با سوراخ‌های تیرکش که برای سرکوبی دشمن و حفاظت قلعه بکار می رفته است دور تا دور قلعه ادامه دارد.

اما آثار دیگری که صحبت از ثبت موقت آنها در فهرست جهانی مطرح شد کاروانسراهای همدان هستند که به طور خاص نظر بر روی دو کاروانسرای «تاج آباد» و «شاه عباسی» معطوف شده است.

کاروانسرای شاه عباسی فرسفج با سبک معماری عهد صفوی ساخته شده است در وصف کاروانسرای شاه عباسی فرسفج که در ۲۳ کیلومتری جنوب غربی تویسرکان و ۵ کیلومتری جاده تویسرکان کنگاور و در مجاورت روستای فرسفج قرار گرفته چنین عنوان شده که این کاروانسرا با سبک معماری عهد صفوی ساخته شده و شکل کاروانسرا مستطیل چهار ایوانی است و چهار برج دایره ای شکل در چهار گوشه آن و سه برج نیم دایره در وسط اضلاع شرقی غربی و شمالی آن احداث شده و در قسمت فوقانی برجها چند ردیف آجر کاری کنگره ای کار شده است.

درگاه کاروانسرا در وسط جبهه جنوبی بنا واقع شده و این کاروانسرا با داشتن دیوارهای قطور و سقف‌های طاق ضربی آجری از استحکام فوق العاده ای برخوردار بوده و اتاقهای متعدد متصل به هم با ایوانها و فرش اندازهایی مناسب برای استراحت مسافرین در آن ساخته شده است.

این کاروانسرا که بیشتر به خاطر امنیت تجارت و استراحتگاه مسافرین و کاروانهایی که به قصد تجارت، سیاحت و زیارت از عتبات عالیات سفر می کردند ساخته شده است در سال ۱۳۷۶ به ثبت آثار ملی رسیده است.

«کاروانسرای تاج آباد» نیز که دارای معماری فاخری است در روستای تاج‌آباد سفلی در غرب استان همدان و شهرستان بهار قرار دارد و نزدیک به جاده همدان به کرمانشاه است.

طراحی مدور و معماری زیبای «کاروانسرای تاج آباد» خیره کننده است

این کاروانسرا در بخش مرکزی روستا و بر سر راه زائران کربلا قرار دارد و طراحی مدور و معماری زیبای آن خیره کننده است به طوری که در وسط حیاط دو چاه، اصطبل‌ها در پشت کاروانسرا، اتاق‌ها و حجرات در جلو و مشرف به صحن حیاط مرکزی قرار دارند و در قسمت شرقی درب‌های ورودی قرار دارند و دو طاق‌نمای تزئینی با درب‌های چوبی هم به حیاط محوطه باز می‌شود.

۲۶ حجره در قسمت جلوی کاروانسرا دیده می‌شود و کف حیاط از سنگ‌فرش پوشیده شده و قوس‌های استفاده شده در این بنا جناغی است و در داخل حجرات و اصطبل‌ها طاقچه‌های متعددی دیده می‌شود.

کاروانسرای تاج‌آباد از لوکس‌ترین اقامتگاه‌ها در زمان خود بوده و سه نوع آجر قرمز و ملات ساروج که ترکیب رس و آهک است، جلوه منحصربه‌فردی به دیوارهای آن داده‌ است.

این کاروانسرا به دوره‌ قاجار برمی‌گردد بانو «جهان قاجار» و «میرزاعلی نقی» از خیرینی هستند که در ساخت این بنا نقش داشتند.

تنها همین ۴ اثر از ۱۸۰۰ اثر تاریخی و دیدنی همدان کافی است تا نشان دهد مهد تاریخ و تمدن ایران‌زمین بیش از این‌ها باید در جهان شناسانده شود و برای معرفی ظرفیت‌های گردشگری آن اقدام صورت گیرد.

کارشناس گردشگری استان همدان در همین زمینه در گفتگو با خبرنگار مهر با بیان اینکه انتظار ما به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین پایتخت‌های جهان این است که همدان با داشتن آثار بی‌نظیری چون تپه هگمتانه، کتیبه‌های گنج‌نامه، گنبد علویان، دستکندهای ارزانفود و دیگر آثار کم‌نظیر سهمی در ثبت جهانی آثار تاریخی در سازمان جهانی یونسکو داشته باشد، گفت: در کنار آثار بی‌مثال شهر همدان، غار علی‌صدر، به‌عنوان بزرگ‌ترین غار آبی جهان که قابلیت قایقرانی دارد نیز می‌تواند به‌عنوان یک اثر طبیعی در یونسکو ثبت شود.

همدان با تمام داشته‌های خود نتوانسته به حقش دست پیدا کند

مریم مقدم با تاکید بر اینکه همدان با تمام داشته‌های خود نتوانسته به حقش دست پیدا کند به موانع ثبت جهانی هگمتانه اشاره کرد و گفت: باید تمام موانع ثبت جهانی این اثر رفع شده و فرصت سوزی نشود.

وی با تأکید بر اینکه همدان دارای آثار تاریخی و جاذبه‌های فراوانی است اما متأسفانه به دلیل عدم ثبت جهانی آثار، آن‌طور که باید در جهان شناخته‌شده نیست، افزود: به نظر می‌رسد برگزاری اجلاس راه ابریشم راه را برای ثبت جهانی یک اثر از همدان هموار کرده است.

وی با تأکید بر اینکه در بین این آثار برای ثبت جهانی تأکید بر تپه هگمتانه است چراکه مرکزیت استان را در برمی‌گیرد، گفت: باید تلاش‌ها برای رفع تعارضات این اثر تاریخی هر چه سریع‌تر صورت گیرد.

مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان همدان نیز در گفتگو با خبرنگار مهر با بیان اینکه علی‌رغم محدودیت‌ها و تحریم‌ها شاهد رشد صنعت گردشگری در ایران هستیم، گفت: طی ۶ ماهه نخست امسال ۱۳ هزار و ۲۳۲ گردشگر خارجی به همدان آمدند درحالی‌که در سال گذشته در مدت‌زمان مشابه ۹ هزار گردشگر خارجی از همدان بازدید کردند.

علی مالمیر گفت: برگزاری جشنواره‌ها و همچنین رویداد همدان ۲۰۱۸ و اجلاس جاده ابریشم سبب معرفی ظرفیت‌های گردشگری استان، افزایش گردشگر و در نتیجه افزایش چرخش مالی آن خواهد شد.

آنچه مسلم است همدان با ظرفیت‌های متعدد تاریخی و توریستی قابلیت جذب گردشگر داخلی و خارجی را دارد اما باید بیش از این در راستای معرفی آن تلاش کرد چراکه بدون شناساندن تاریخ همدان هدایت گردشگران به سمت این دیار کاری دشوار خواهد بود.