الزامات تقویت اتحادیه اقتصای اوراسیا با عضویت ایران

نور سلطان نظر بایف رئیس جمهور وقت قزاقستان ایده اولیه اتحادیه اوراسیا را ۲۰ سال پیش مطرح کرد تا جلوی واگرایی کشور‌های عضو اتحاد شوروی سابق و از هم پاشیده‌شدن هر چه بیشتر مناسبات اقتصادی این مجموعه گرفته شود. پس از مذاکرات طولانی، روسیه، قزاقستان و بلاروس «اتحادیه گمرکی» را در سال ۲۰۱۰ بنا گذاشتند که مرحله میانی رسیدن به «اوراسیا» بود.
سه کشور روسیه، قزاقستان و بلاروس توافق مربوط به ایجاد «اتحادیه اقتصادی اوراسیا» را سال ۲۰۱۴ در آستانه پایتخت قزاقستان امضا کردند. این سند پس از امضاء به تصویب پارلمان ‏های سه کشور رسید و قرار بر این شد که از ابتدای ژانویه سال ۲۰۱۵ قابلیت اجرایی پیدا کند. در اصل این اتحادیه بر روی اتحادیه گمرکی اوراسیا بنا نهاده شد.

نخستین بار در اکتبر ۲۰۰۷ سنگ بنای اتحادیۀ گمرکی میان این سه کشور شکل گرفت. در آن زمان این کشور‌ها درباره ایجاد یک اتحادیه گمرکی با یکدیگر توافق کردند. (البته پیش از این، سه کشور، در خصوص جزئیات؛ شامل سطح تعرفه‌های خارجی مشترک و هماهنگ سازی روند‌های گمرکی توافق کرده بودند).
تا ابتدای مه سال ۲۰۱۵ اتحادیه اوراسیا متشکل از چهار عضو (روسیه، قرقیزستان، بلاروس و ارمنستان) بود و از آن تاریخ با پیوستن قرقیزستان ، این اتحادیه دارای پنج عضو شده است.

مناسبات تجاری اعضا با یکدیگر
در سال ۲۰۱۸ بنا به اطلاعات سایت trademap حجم تجارت خارجی اتحادیه با جهان برابر ۸۶۶ میلیارد دلار بود که ۷۹ درصد آن به روسیه اختصاص داشت. دومین رتبه به قزاقستان (با ۸/۱۰%)، بلاروس (با ۳/۸%)، و قرقیزستان و ارمنستان (به ترتیب با ۸/۰% و ۷/۰%) در مراتب بعدی قرار دارند.
بنا به همین اطلاعات روابط تجاری روسیه با دیگر اعضای اتحادیه به سبب بزرگی اقتصاد خود و کوچکی اقتصاد دیگر اعضا، چندان چشمگیر نیست، زیرا انتظار می‌رود در درون یک اتحادیه اقتصادی چسبندگی اقتصادی و مکمل بودن اقتصادها، میزان روابط خیلی زیاد باشد ولی در اتحادیه اقتصادی اوراسیا این گونه نیست.

روسیه در سال ۲۰۱۸ تنها ۴/۸ درصد از صادرات خود را به دیگر اعضای اتحادیه انجام داده است و سهم ایران از صادرت روسیه به جهان تنها ۳ دهم درصد بوده است (۳/۰%). در همین سال از کل واردات روسیه (۲۳۸ میلیارد دلار) تنها ۷/۷% از اعضای اتحادیه بوده است و بیش از ۹۰ درصد با جهان خارج صورت گرفته است. سهم ایران از مجموع واردات روسیه تنها ۳ دهم درصد (۳/۰%) بوده است.

حضور ایران در اتحادیه اقتصادی اوراسیا
در خصوص موفق بودن یا نبودن این اتحادیه باید به بررسی چند عامل پرداخت: نخست باید دید که شرکای اول تجاری اعضای این اتحادیه چه کشور‌هایی هستند. در این میان چین عموما در رده اول یا دوم شریک تجاری این کشور‌ها قرار دارد؛ بنابراین خواه ناخواه برای افزایش حجم تجارت می‌توان چین را نیز عضو این اتحادیه کرد.
از سوی دیگر تجارت غیر مکمل میان اعضای سازمان را شاید بتوان از عوامل ناکامی آینده این اتحادیه نام برد. با بررسی تجارت اعضای این اتحادیه می‏توان دید که سهم بالای تجارت روسیه با اعضای این اتحادیه را انرژی تشکیل می‏دهد.
اگر بخواهیم خوشبینانه به حضور در این اتحادیه بنگریم؛ شاید برای ایرانی که همواره از بازار کشور‌های حوزه آسیای میانه دور افتاده است، حضور در این سازمان می‌تواند یک اتفاق خوب باشد، اما این در صورتی است که روسیه بتواند از موضع بالاتر خود پایین بیاید و منافع همه اعضا را در راستای موفقیت خود بنگرد. ایران کشوری سرشار از منابع غنی نفتی است و می‏تواند به همراه روسیه و چین (در صورت عضویت)، از قدرت‌های اقتصادی مهم این سازمان باشند. ناگفته پیداست اتحادیه‏ هایی که اعضای آن منافع و نگرانی مشترک نداشته باشند، نمی‏توانند دوام چندانی داشته باشند. همکاری این اتحادیه با قدرت‌های اقتصادی منطقه، راه برون رفت از این مشکلات خواهد بود.
ایران به جهت قرار گرفتن در بهترین موقعیت ترانزیتی می‏تواند مسیری مناسب برای ترانزیت کالا‌های کشور‌های عضو باشد. قرار گرفتن بین دو دریای خزر در شمال و خلیج فارس در جنوب موقعیت ویژه‌ای است. از سوی دیگر قرار گرفتن در موقعیت ترانزیتی شرق به غرب نیز موقعیت ویژه‌ای است که ایران دارد. عضویت در این اتحادیه به لحاظ مسیر ترانزیتی، موقعیت ویژه‌ای برای ایران ایجاد خواهد کرد. بازار‌های این اتحادیه همچنان بازاری مناسب برای محصولات ایران به شمار می‏رود. از سویی دیگر اگر کشور‌های عضو، تعرفه تجارت درون اتحادیه را به صفر برسانند، قطعا شاهد رشد تجارت میان کشور‌های عضو خواهیم بود.

نویسنده: دکتر بهرام امیراحمدیان

کارشناس ارشد مسائل بین الملل