آذربایجان؛ سرزمین قلعه‌ها

قلعه‌های مستحکم و با شکوه در مناطق آذربایجان تداوم زندگی در هزاره‌های پیش از تاریخ تا قرون اولیه اسلامی را روشن می‌سازد. وجود قلعه‌های تاریخی با ویژگی‌های منحصر به فرد در آذربایجان، گواه روشنی بر تمدن این کهن دیار شگفت آمیز است.

قلعه واژه‌ای ترکی از ریشه قالاماق و قالماق (روی هم نهادن و ماندگار شدن) بوده و بنایی با ویژگی‌های خاص که از استحکام و ماندگاری حیرت انگیزی برخوردار است.

یک محقق و نویسنده در گفت‌وگو با ایسنا در این خصوص اظهار می‌کند: قلعه‌ها، بناهایی استوار هستند که از دریچه هر یک از آن‌ها حقایق جالبی از زندگانی گذشتگان به چشم می‌آید.

ابراهیم پورحسین خونیق ادامه می‌دهد: قلعه‌ها در زمان‌های مختلف کاربردهای متفاوتی داشته‌ و گاه به عنوان یک دژ محکم در برابر هجوم دشمنان و گاه در زمان صلح و آرامش کاربردی شبیه به کاخ و تفرجکاه و گاه نیز محل زندگی و حتی کاربرد مذهبی داشته‌اند.

وی تاکید می‌کند: از آنجا که بیشتر قلعه‌ها مهم‌ترین تجلی اندیشه دفاعی بشر به شمار می‌روند، از این رو بیشتر آنان تاریخ دلاوری‌های مردمان این مرزوبوم را در گنجینه صفحات خود حفظ کرده‌اند.

وی می‌گوید: برخی از این قلعه‌ها در نزدیکی اجتماعات مردمی و یا به اصطلاح شهری ساخته می‌شدند تا نوعی آسوده خاطری و احساس امنیت را در بین مردم ایجاد کنند، از این رو برخی از نام قلعه‌ها از همان روستاها گرفته شده مانند "قلعه پشتو" که بر گرفته از روستای پشتو(پشتاپ) در آن حوالی است. برخی نیز در سرحدات مرزها جهت جلوگیری از هجوم دشمنان ساخته می‌شدند.

این محقق با بیان این‌که قدیمی‌ترین قلعه در آذربایجان که تاکنون شناخته شده مربوط به هزار سوم قبل از میلاد در 16 کیلومتری شهر ماکو نزدیک کوه آرارات به نام زاور است، بیان می‌کند: بعد از آن نیز قلعه‌های جان پناه و گورخانلی اهر و قلعه ضحاک هشترود مربوط به هزاره دوم قبل از میلاد است.

وی می‌افزاید: بیشتر قلعه‌های آذربایجان که برخی گستردگی زیادی دارند و برخی به طور کلی از بین رفته‌اند، مربوط به دوره استقرار اورارتوها در 1500 سال قبل از میلاد است که نزدیک 10 سنگ‌نبشته و بیش از 30 قلعه و چندین تپه و محوطه‌ باستانی از خود به یادگار گذاشته‌اند. علاوه بر این تعداد برخی نیز بر اثر عوامل مختلف از بین رفته‌اند که یکی از بزرگ‌ترین آنها هنگام احداث جاده به جزیره اسلامی از بین رفته است.

نارین قلعه سردرود، یکی از قلعه‌های بزرگ اورارتویی

وی می‌گوید: یکی از قلعه‌های بزرگ اورارتویی مربوط به قلعه شهر سردرود است که توسط "ابراهیم احمدی" از دوست داران انجمن میراث فرهنگی در سال 1371 کشف شد. این قلعه به نام‌های نارین قلعه- سلاسیل- بطارالجبر و قسمت شرقی آن به نام تابیه مشهور بوده و دارای تاسیسات لوله کشی سفالی در زیر قلعه است که آب را از چشمه به داخل قلعه هدایت می‌کرده است.

پورحسین خونیق تاکید می‌کند: متاسفانه در سال‌های اخیر به علت ساخت و ساز در حریم قلعه، آثار چندانی از آن باقی نمانده است. از دوره اورارتوها تا دوره اسلامی نیز قلعه‌های بسیاری با کاربردهای مختلف در اقصی نقاط منطقه آذربایجان وجود دارد که هریک نقشی در وقایع تاریخی ایفا کرده‌اند.

وی با تاکید بر این‌که نام برخی از قلعه‌های ما قبل تاریخ و بعد تاریخ تا قبل ورود اسلام و حتی نام برخی از آثار دیگر باستانی بر گرفته از عوامل‌ مختلف فرهنگی و جغرافیایی و آیین‌های قبل از اسلام بوده است، اظهار می‌کند: چنانچه برخی از این‌ها قبل از اسلام به نام ضحاک و سلیمان نام گذاری شده‌اند. علاوه بر آذربایجان در مناطق مختلف ایران از جمله استان فارس شهر ارسنجان، غاری به نام ضحاک و یا تپه باستانی ضحاک در شهر فسا و در جاهای مختلف دیگر به چشم می‌خورد؛ حتی در خارج از مرزهای ایران نیز این نام در برخی قلعه‌ها و شهرها نامگذاری شده، مانند ولایت بامیان افغانستان که قلعه‌ای در کنار شهر به نام ضحاک وجود دارد.

وی با بیان این‌که خود قلعه ضحاک در آذربایجان در سال 1830 میلادی توسط یک سرهنگ انگلیسی به نام "مونت ایث" کشف شد، اضافه می‌کند: در سال1840 میلادی نیز هنری راولینسن، مترجم کتیبه بیستون و کاشف جام زرین حسنلو مورد بازدید قرار داد که طبق گزارشات باستان شناسی قلعه‌ای دیگر مقابل بنای کنونی قرار داشته و آن را در مقابل فلات جنوبی محافظت می‌کرده است.

نظریه‌های متفاوتی در مورد نام قلعه ضحاک وجود دارد

این محقق با بیان این‌که در مورد نام قلعه ضحاک هشترود نظریه‌های متفاوتی وجود دارد، اظهار می‌کند: کاشف آن، مونت ایث معتقد است قلعه ضحاک همان آتروپانتا بوده و پروفسور مینورسکی محقق بنام شوروی سابق معتقد است در قدیم به قلعه ضحاک (فاناسپا) می‌گفته‌اند و این مکانی است که بطلیموس فیلسوف و اختر شناس یونان باستان از آن نام برده‌اند.

وی با بیان این‌که این قلعه از هزاره دو تا دوره اسلامی مسکونی بوده و مکانی پر اهمیت به شماره می‌رفته است، ادامه می‌دهد: این بنا هم کاربرد مذهبی داشته (از نظر آیین میترائیسم) و هم کاربرد دنیوی. در دوره‌های تکمیلی تاریخی نیز تغییراتی در تزئینات بنا ایجاد شده است. برخی از آثار کشف شده از این قلعه، ظرف سفالی با نقش‌های میترائیسم و نیز قطعات و سرستون‌های گچ بری شده است که در موزه آذربایجان تبریز نگهداری می‌شود.

وی در ادامه تاکید می‌کند: برخی قلعه‌های تاریخی چه در منطقه آذربایجان و چه در جاهای دیگر کشور، دارای نام مشترک بوده و این نام علاوه بر قلعه‌ها بر روی سایر آثار باستانی مانند پل‌ها نیز نهاده شده که نمونه آن قیز قلعه (قلعه دختر) است که برگرفته از نام‌های آیین میترائیسم هستند. چنانچه حتی به قلعه بابک در شهرستان کلیبر نیز قبلا قیز قلعه و جمهور می‌گفتند تا این‌که در سال 1330شمسی پروفسور شروین باوند، پژوهشگر و شرق شناس و استاد دانشگاه لنینگراد شوروی سابق که بعدها به آلمان رفت، مطالعات وسیعی در مورد آثار ایران انجام داد و پس از جنگ جهانی دوم به ایران بازگشت و در شهر تبریز در دانشکده تبریز مشغول تدریس شد. وی، به کمک یکی از شاگردان جوان خود محمود بنی هاشم، نوه امیر ارشد موفق شد طی مطالعاتی این قلعه را به عنوان جایگاه اصلی بابک خرمدین در جنگ علیه خلفای عباسی کشف کند.

پورحسین خونیق خاطرنشان می‌کند: از آنجا که بنده از دوستان نزدیک زنده یاد محمود بنی هاشم بودم، اسناد و عکس‌های این بررسی‌ها از طرف ایشان به آرشیو بنده اهدا شده که در کتابی که در مورد آثار آذربایجان تالیف کرده‌ام به این موضوع پرداخته شده است.

وی در ادامه با بیان این‌که اکثر قلعه‌های تاریخی منطقه آذربایجان هر کدام به نوعی در تکوین تاریخی نقش اساسی داشته‌اند، اظهار می‌کند: اما یکی از آن‌ها که تاثیر زیادی در سرشت کشور در زمان خود در برابر هجوم دشمنان گذاشت و تا حدودی نیز گمنام مانده، قلعه زینتای شهرخوی است؛ این قلعه که اکنون هیچ آثاری از آن باقی نمانده و حتی کوششی برای احیای آن انجام نشده، پایگاهی برای سپاهیان ایران جهت لشکرکشی به ارمنستان و تسلط بر آسیای صغیر و بین النهرین به شمار می‌رفت.

وی تشریح می‌کند: از آنجا که این قلعه استراتژیک از اهمیت فوق العاده‌ای برخوردار بود، رومی‌ها پس از جنگ‌های متعدد در سال 268 میلادی این قلعه را تصرف کرده و بعد از شکست پادشاه ساسانی نرسی هفتم معاهده‌ای به ایران تحمیل کردند که در پی این معاهده قسمتی از ماد کوچک به ارمنستان واگذار شد. تنها سند و نقشه‌ای که از این وقایع در دست داریم، در اطلس تاریخی(آ. بروئه) در دانشگاه نظامی سن سیر فرانسه موجود است که وسعت جنگ ایران روم و نیز محل قلعه در آن نشان داده شده است. جزئیات کامل این وقایع توسط پژوهشگر تاریخ محمد علی بهمنی قاجار سال‌ها پیش منتشر شده است.

در ادامه برخی از قلعه‌های تاریخی آذربایجان شرقی معرفی می‌شود.

قلعه بابک

قلعه جمهور معروف به دژ بابک در 50 کیلومتری شمال شهرستان اهر و در ارتفاعات غرب رود بزرگ قره‌سو قرار دارد. قلعه بابک که به نام‌های دژ بابک، بذ و قلعه جمهور هم معروف است، دژ و مقر سردار تاریخی ایران، بابک خرم‌دین بوده است که در هنگام قیام علیه دستگاه خلافت عباسی در قرن سوم هجری ساخته شده است.

قلعه زهاک(ضحاک) هشترود

این قلعه در ۱۸ کیلومتری جنوب شرقی شهرستان هشترود واقع شده و رودخانه قرانقو همانند دره ای عظیم و مارپیچ دورتادور قلعه را طی کرده و منظره زیبایی ایجاد می‌کند. یکی از مناطق زیبا و بسیار جالب توجه است که طبیعت و تاریخ را یکجا در خود دارد سنگ، کوه، رودخانه، دشت، قلعه و تاریخ و طبیعت همگی به وسعت تاریخ ایران زمین در این مکان نهفته و امروزه به تخت جمشید آذربایجان شهرت یافته است. این مجموعه عظیم تاریخی تحت شماره ۴۲۹ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است . در حدود ۱۰ کیلومتر طول، دو کیلومتر عرض دارد و به عنوان یک شهر قلعه محسوب می‌شود.

قلعه جوشین ورزقان

قلعه جوشین که آن را با نام جوشون هم می‌شناسند، در ۲۶ کیلومتری غرب ورزقان و در شش کیلومتری روستای جوشین و ۳۰ کیلومتری غرب خاروانا در مرکز ناحیه تاریخی دیزمار ارسباران و مابین روستای گال و جوشین به مرکزیت شهر باستانی خاروانا و در یک منطقه کوهستانی سخت گذر در بالای کوه مرتفع قرار گرفته است. قلعه جوشین در بالای کوهی بنا شده است که شیب سه طرف آن بسیار تند است و نمی توان بالا رفت. فقط از یک مسیر تنگ کوهستانی یک یا دو نفر به سختی می‌تواند صعود کنند. در این قلعه اتاق‌هایی با سنگ و ملات آهک و گچ جهت زندگی افراد بالای کوه تعبیه شده و حوضچه هایی جهت ذخیره آب در دامنه کوه ایجاد شده و آثار آن باقی است. سفال هایی که در دامنه قلعه جوشین پیدا شده، به دوران هخامنشیان تا سده ششم بعد از اسلام مربوط است.

قلعه تاریخی شهر اوجان بستان‌آباد

بستان آباد در محل شهر باستانی و گمشده اوجان بنا شده است. اوجان در زمان سلجوقیان بنا شده و در دوره ایلخانیان پایتخت ییلاقی سلاطین و امیران مغول بوده است. از کاوش و بررسی های باستان شناختی این شهر ساختارهای سنگی، خشتی و کاشی‌های متعددی به دست آمده که احتمالا ًمتصل به بناها بوده اند. این کاشی‌ها به صورت آجر کاشی و کاشی معرق هستند.

قلعه تاریخی کردشت جلفا

یکی از زیباترین مجموعه‌های تاریخی ایران، مجموعه تاریخی کردشت است. این مجموعه در ۷۰ کیلومتری شرق جلفا در درون روستایی با همین نام در میان باغ بزرگی در کنار رود ارس واقع شده است. مجموعه کردشت شامل هشت بنای تاریخی است. حمام بزرگ، حمام کوچک، عمارت (شاه‌نشین)، یخچال، پادگان نظامی، مسجد قریب، دیوانخانه و قلعه کردشت. با توجه به ارزش و موقعیت نظامی کردشت، قلعه‌ای در کنار این روستا احداث شده که قلعه کردشت خوانده می‌شود. بنای این قلعه به اوایل اسلام برمی‌گردد. قلعه کردشت دارای شش عدد برج نگهبانی به فاصله ۱۰۰ متر از یکدیگر است. قلعه کردشت در زمان جنگ‌های ایران و روسیه یکی از پایگاه‌های مهم دفاعی عباس میرزا بوده و به دیوار چین ارس معروف است.

قلعه پشتو هوراند

قلعه پشتو یکی از قلعه‌های شهرستان هوراند است که در پنج کیلومتری جنوب شرقی مرکز شهرستان بر روی کوهستان فرهاد داغی واقع است. برای ورود به این قلعه سحرانگیز و سراسر سنگی راهی باریک با پرتگاه‌های خطرناک وجود دارد که برای گردشگران هیجان وصف ناپذیر به همراه دارد. قلعه پشتو در فاصله سه کیلومتری از لحاظ فضایی با قلعه استراتژیک قهقهه قرار دارد. این قلعه در دوره‌های اشکانی، ساسانی و خرمدیان مورد استفاده واقع می شود و به احتمال زیاد از مراکز فرماندهی بابک بوده است.

قلعه بختک لیلان ملکان

این قلعه از بزرگترین آثار تاریخی استان آذربایجان شرقی بوده و قدمت آن به استناد سند ثبتی سازمان میراث فرهنگی کشور به دوره پیش از تاریخ و اسلامی می‌رسد. قوی‌ترین نقل قولی که در میان کهنسالان لیلان جاری است این قلعه را به بختک که یکی از وزرای انوشیروان پادشاه ساسانی منسوب می‌سازد. دیوار قلعه که به صورت خاکریز است دارای ابعاد تقریبی ۹۰۰ در ۶۰۰ متر است و ارتفاع آن در بلندترین قسمت به هفت متر می‌رسد. در قسمت جنوب محوطه بازی است که به قبله قابوسی یا دروازه قبله موسوم است در شمال غربی دیوار غربی هم به قرینه چندین فاصله در میان دیوار مشهود است که اگر به فرض دروازه های دیگر این قلعه به حساب آید از این جهت با دروازه‌های ورودی آتشکده آذرگشسب می‌تواند قابل مقایسه باشد. حصار قلعه به شکل بیضی است در بررسی‌های به عمل آمده به مقدار زیاد با تکه سفال های متنوع از هزاره اول قبل از میلاد تا قرن نهم هجری برخورد شده است.

گویجه قلعه مراغه

این قلعه در ۴۵ کیلومتری جنوب شرقی مراغه و در کنار رودخانه قوری چای قرار دارد. نام قلعه برگرفته از سنگهای سبز رنگی است، که در منطقه وجود دارد و دارای قسمتهای مختلفی شامل آب انبار، راه پله های دسترسی، سکوهای اقامت، دخمه‌ها و تالار اصلی است. در اطراف قلعه بقایای دیوار دورتادور، باقی مانده است و تاریخ بنا نیز از هزاره قبل از میلاد تا اوایل دوران اسلامی تخمین زده شده است. این قلعه در صخره‌های طبیعی ضلع شرقی ارتفاعات کوه‌های گویجه قلعه مراغه واقع شده است و از نادرترین قلعه‌های تاریخی کشور با معماری صخره‌ای محسوب می‌شود.

قلعه سنگی (داش قالا) میانه

قلعه سنگی (داش قالا) در منطقه کوهستانی شمال کاغذکنان نزدیک به دره رودخانه قزل اوزن قرار دارد. وجود دره‌های عمیق و صخره‌های بزرگ اطراف، آن را به صورت دژ طبیعی نفوذ نا پذیری در آورده است. این قلعه که به صورت یک روستا در آمده، در زمان‌های گذشته قلعه سنگی بوده است. با استقرار ترکمانان سعدلو در کاغذکنان این محل به یک مرکز نظامی تبدیل شد. در سال۱۱۷۲ هـ . ق محمد خان سعدلو حاکم کاغذکنان و خلخال حصارهایی در پایین قلعه و اطراف آن احداث کرد.

قلعه مردانقم خداآفرین

قلعه مردانقم یا دره قالاسی در فاصله ۴۰۰ متری جنوب روستای کوانق و یک کیلومتری شمال روستای مردانقم و سه کیلومتری جاده اصلی و مرزی جلفا- خداآفرین قرار دارد. رودخانه مردانقم و جاده آسفالته روستای مردانقم از پایین دست شرقی قلعه می گذرد. با توجه به بقایای معماری بر جای مانده، وسعت تقریبی قلعه ۳۸۰۰ متر مربع در ابعاد متغیر ۱۲۰ در ۴۰ متر است. با توجه به قطعه سفال‌های پراکنده در سطح قلعه، می‌توان قدمت آن را به نیمه دوم هزاره اول ق.م (اشکانی) تا دوره اسلامی (قرون اول تا هشتم ق.) منسوب کرد. بر پایه مستندات تاریخی موجود از جمله کتابهای نزهه القلوب حمدالله مستوفی، عالم آرای عباسی اسکندر بیگ ترکمان، معجم البلدان یاقوت حموی و دیوان اشعار حکیم ابوالقاسم نباتی، استفاده از این قلعه در دوره سلجوقیان، خوارزمشاهیان و صفویان از رونق زیادی برخوردار بوده است.

قلعه تاریخی پیغام کلیبر

این قلعه در ۱۰ کیلومتری جنوب کلیبر و بالای کوه قرار دارد. سه طرف این کوه پرتگاه است و رود بزرگ کلیبر از پای این کوه می‌گذرد. مصالح و معماری این برج مشابه قلعه بابک و آوارسین است. این قلعه بر تمامی راه‌های ورودی و خروجی شهر تسلط داشته و تنها راه قدیم و جدید از کنار آن می‌گذرد. همانطور که از اسم این قلعه پیداست وظیفه آن نگهبانی در درب ورودی شهر باستانی بذ یا کلیبر کنونی بوده است. معماری قلعه و سنگ لاشه به کار رفته در آن و نیز سفال های به دست آمده از محل نشان می‌دهد که این قلعه از استحکامات دوره پیش از اسلام به ویژه اشکانیان بوده است. قلعه پیغام شهرستان کلیبر با قدمت تاریخی پیش از اسلام و دوره های اشکانی و ساسانی در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

قلعه نجفقلی خان میانه

قلعه نجفقلی خان متعلق به دوره ساسانیان است که در میانه، خیابان شهید مطهری، محله‌ قالا تنگه سی واقع شده است. این اثر در تاریخ ۶ آبان ۱۳۵۴ با شمارهٔ ثبت ۱۱۱۶ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. این قلعه بزرگ خاکی، در جنوب شرقی میانه (جنب رودخانه شهر چایی) قرار گرفته‌است. در سمت جنوبی و جنوب غربی آن را زمین‌های زراعی و باغات سرسبز احاطه نموده و ناحیه شمال غربی آن گورستان قدیمی (خان جان آباد) واقع شده است. این قلعه تا اواخر دوره قاجار، مورد استفاده بوده‌ است.

قلعه تاریخی آوارسین خداآفرین

قلعه آوارسین در نزدیکی روستای آوارسین واقع شده است. این قلعه در دوران آبادی ۳۰۰ متر طول و ۱۰۰ متر است داشته و اینک در قسمت‌های شمال و جنوب قلعه آثاری از بقایای معماری به چشم می‌خورد. در قسمت شمال قلعه برج دیده‌بانی وجود دارد و ورودی قلعه نیز از این سمت است و دلیل آن وجود پلکان‌های است که قسمتی از آن باقی مانده است و این پلکان‌ها روی صخره‌های طبیعی کنده شده‌اند. قدمت اثر بر اساس یافته‌های سفالی مربوط به هزاره اول و قرون میانه اسلامی است. این قلعه به لحاظ تاسیسات معماری برجای مانده شامل برج‌ها، دیوارها و آب انبارها حائز اهمیت است.

قلعه تاریخی سن سارود مرند

قلعه "سن سارود" در روستای چای هرزن (هرزند جدید) از توابع شهرستان مرند قرار گرفته و قلعه در جنوب روستا و در میان باغات بر بلندایی بنا شده است؛ قلعه "سن سارود" بقایای قلعه‌ای متعلق به دوران قرون وسطی است که گویا در قرون ۱۳ و ۱۴ میلادی (قرن هفتم و هشتم هجری) تجدید بنا شده است. امتداد حصارهای دفاعی هنوز از سطح زمین نمایان بوده و قسمت‌هایی از دیوار تا ارتفاع زیادی پا برجا است و آثار برج‌های نیم‌استوانه‌ای پیش آمده، در آن حصار دیده می‌شود.

ناگفته نماند که این‌ها تنها بخشی از قلعه‌های تاریخی آذربایجان‌شرقی بوده و قلعه‌های بسیاری چون قلعه پیریدان، قلعه اویری (ابریق) و قلعه اوزان خداآفرین، قلعه تاریخی یالدور مرند، قلعه دختر (قیز قالاسی) میانه و... در این خطه وجود دارد که تاریخ پرافتخار و ایستادگی و مقاومت مردمان این دیار را به نمایش می‌گذارد.

انتهای پیام