مکانیسم ماشه چیست و چگونه فعال می‌شود؟

به گزارش سرویس بین الملل خبرگزاری صدا و سیما، با وجود اینکه جوزپ بورل، مسئول سیاست خارجی اروپا اعلام کرد، آمریکا نمی‌تواند از مکانیزم ماشه علیه ایران استفاده کند و حتی زمانی جان بولتون، مشاور امنیت ملی سابق آمریکا از اینکه این کشور توان توسل به مکانیسم ماشه را ندارد اما مقامات آمریکایی بویژه ترامپ مرتب درباره احتمال به کارگیری سیستم ماشه علیه ایران سخن می‌گویند.

در این یادداشت به این سئوال پاسخ داده می‌شود که مکانیسم ماشه چیست؟ آمریکا چه تفسیری از آن دارد و آیا توان فعال کردن آن را دارد یا نه؟
مکانیسم ماشه یا اسنپ بک
مکانیسم ماشه (Snapback) در راستای حل‌اختلاف پیش بینی شده در برجام، فرآیندی است که اگر یکی از طرف‌های برجام به این جمع‌بندی برسد که طرف دیگر به تعهدات ذکر شده در این توافق پایبند نیست، می‌تواند به کمیسیون مشترک شکایت کند. سازوکار ماشه یا سازوکار رسیدگی به اختلاف در برجام با اصرار آمریکایی‌ها در این توافق‌نامه گنجانده شده، تا به ادعای آن‌ها، اگر ایران از برجام سرپیچی کرد، تحریم‌هایی بین‌المللی که با برجام، برچیده‌شده، دوباره بتوان بازگرداند. سازوکار ماشه، که در بند‌های ۳۶ و ۳۷ برجام پیش‌بینی‌شده، هنگامی فعال می‌شود که یکی از طرف‌های برجام، اعتراض کند که طرف مقابل، به برجام متعهد نمانده است و باید این شکایت در کمیسیونی که در چارچوب برجام و با هدف نظارت بر اجرای آن تاسیس شده است بررسی شود . اگر در بازه زمانی ۳۵ روزه، موضوع شکایت آنگونه که شاکی می‌خواهد حل و بررسی نشود، شاکی می‌تواند موضوع حل نشده را به عنوان دلیلی برای توقف اجرای تعهدات برجام در نظر بگیرد. همچنین شاکی می‌تواند با آگاه‌سازی شورای امنیت سازمان ملل درباره حل نشدن موضوع شکایت، عدم اجرای چشمگیر آن را متضمن شود.

پس از آن، شورای امنیت نیز ۳۰ روز فرصت دارد تا درباره استمرار تعلیق تحریم‌ها یا بازگرداندن آن‌ها قطعنامه صادر کند. اگر در این مدت، شورای امنیت نتواند در این زمینه قطعنامه صادر کند، تمام تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل که قبل از برجام برقرار شده بودند، به طور اتوماتیک بازمی‌گردند.

به این ساز و کار، مکانیسم ماشه (Snapback) یا بازگشت سریع تحریم‌ها هم می‌گویند. نکته مهم این ساز و کار، این است که بازگشت تحریم‌ها، قابل وتو نیست بلکه «عدم بازگشت تحریم‌ها» قابلیت وتو دارد. یعنی رای گیری برای «بازگشت تحریم ها» انجام نمی‌شود بلکه برای «ادامه تعلیق تحریم ها» انجام می‌شود که حتی اگر شورا به آن رای ندهد، یک عضو دارای حق وتو می‌تواند رای را وتو کرده و عملا تحریم‌ها بازگردند.

به کار افتادن سازوکار حل اختلاف، یا مکانیسم ماشه، می‌تواند تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران را بازگرداند و همه قطعنامه‌های تحریمی شورای امنیت بار دیگر برای همه کشور‌های عضو سازمان لازم‌الاجرا شود.

آیا آمریکا می‌تواند این مکانیسم را فعال کند؟
بر اساس گزارش نیویورک تایمز، امریکایی‌ها قصد دارند با استفاده از قطعنامه ۲۲۳۱ و نه متن برجام، به خواست خود برای بازگشت تحریم‌های شورای امنیت علیه ایران از جمله تحریم‌های تسلیحاتی برسند. سند برجام بخشی از قطعنامه ۲۲۳۱ است و در این قطعنامه نام امریکا به عنوان کشور مشارکت کننده قید شده است و هنوز قطعنامه‌ای، این قطعنامه را نقض نکرده است.

به عبارت دیگر، با وجود نقض برجام از سوی دولت امریکا، هنوز قطعنامه ۲۲۳۱ به قوت خود باقیست و امریکا به عنوان کشور مشارکت کننده در این قطعنامه شناخته می‌شود. از این رو، امریکا قصد دارد فرایند تعیین شده در قطعنامه ۲۲۳۱ و نه فرایند تعیین شده در سند برجام را فعال کند. البته به لحاظ عملی، تفاوتی میان توسل امریکا به برجام یا توسل امریکا به قطعنامه ۲۲۳۱ نیست اما به لحاظ حقوقی، تفاوت وجود دارد و آن این که به نظر امریکایی‌ها، ایالات متحده مجاز است اجرایی شدن تمام بخش‌های قطعنامه ۲۲۳۱ از جمله تشکیل کمیسون حل اختلاف و ارجاع موضوع به شورای امنیت برای عملی سازی مکانیسم ماشه را درخواست کند؛ حتی اگر بر اساس فرمان اجرایی ترامپ، امریکا رسما مشارکت خود در برجام را پایان یافته اعلام کرده باشد.
آمریکا برای پیشبرد سیاست یکجانبه خود علیه جمهوری اسلامی ایران با کمک لابی‌های ضد ایرانی با محوریت FDD یا بنیاد دفاع از دموکراسی‌ها این طرح را پیشنهاد داده و در آن بر موارد زیر تکیه کرده اند:
الف- قطعنامه ٢٢٣١سندی مستقل از برجام است و بدلیل عضویت آمریکا در شورای امنیت علی رغم خروج از توافق هسته‌ای این کشور می‌تواند با توسل به این قطعنامه اسنپ بک را فعال کند.
ب- در قطعنامه ٢٢٣١از لفظ (participant states) دولت‌های مشارکت کننده یا شرکت کننده در برجام به جای (members of JCPOA) اعضای برجام استفاده شده است و آمریکا هم یکی از دولت‌های مشارکت کننده در برجام بوده است. با در نظر گرفتن این مفروضات واشنگتن با تکیه بر بند‌های ٩تا١٢قطعنامه٢٢٣١ که ذیل بند٤١منشور ملل متحد تعریف شده است، وارد فاز فعال سازی مکانیسم ماشه است.
۱- آمریکا بر اساس بند ١١قعطنامه به عنوان دولت مشارکت کننده در برجام اخطار و گزارش هشدار آمیز (notification) خود در مورد عدم اجرای قابل توجه تعهدات برجامی را به شورای امنیت ارایه می‌دهد.

اعضای شورای امنیت از زمان دریافت این گزارش ١٠روز فرصت خواهند داشت در مورد رای به پیش نویس یک قطعنامه تصمیم گیری کنند. سپس منتظر بماند تا در واکنش به این شکایت‌نامه (Notification) چین یا روسیه - با این تصور که اعضای دائمی شورای امنیت (مشخصاً آمریکا) حق وتوی قطعنامه‌های آئین‌نامه‌ای را ندارند - یک قطعنامه آئین‌نامه‌ای (Procedural motion) را در شورای امنیت به رأی بگذارند که در آن حق ارائه شکایت از جانب آمریکا (به دلیل توقف عضویت در برجام) مردود خوانده شده است.
آمریکا در این مرحله دست به یک اقدام جدید حقوقی خواهد زد تا نوتیفیکیشن این کشور‌ها را خنثی کند به این ترتیب که در این مقطع می‌تواند نسبت به اینکه قطعنامه «آئین‌نامه‌ای» یا قطعنامه «ماهوی» یا اساسی (Substantive) است اعتراض کند و با اتکاء به تاریخچه و رویه شورای امنیت - استدلال کند که هرگاه در این موارد تردید وجود داشته باشد، قطعنامه «اساسی» تلقی شده و در نتیجه قابل «وتو» خواهد بود. با توجه به اینکه این شکایت روسیه، چین و اروپا نوعی تفسیر جدید از قطعنامه٢٢٣١است و بر عدم مشارکت آمریکا نه عضویت تاکید دارد، در قالب نوتیفیکیشن قابل پیگیری نیست و باید بصورت پیش نویس قطعنامه ارایه شود. برداشت آمریکا این است که اگر این روند را محقق سازد، قادر خواهد بود قطعنامه مشترک این سه قدرت جهانی را وتو کند.
۲- اگر اعضا پس از ١٠ روز در ارتباط با رای گیری در مورد پیش نویس قطعنامه تنظیم شده بر اساس نوتیفیکیشن آمریکا به تفاهم نرسند، آن هنگام رییس شورای امنیت موظف به ارایه یک پیش نویس قطعنانه جهت رای گیری است. اعضا تا ٣٠روز فرصت خواهند داشت این پیش نویس را به رای بگذارند.
٣- بر اساس بند ١٢قطعنامه٢٢٣١در صورت عدم موفقیت در زمینه رای به قطعنامه پیشنهادی در اجرای بند‌های ٧و١١قطعنامه در شامگاه سی امین روز به وقت گرینویچ از زمان دریافت نوتیفیکیشن آمریکا به شورای امنیت، تمام قطعنامه‌های تحریمی قبل از قطعنامه٢٢٣١دوباره بازخواهد گشت.
علت مخالفت کشور‌های جهان با فعال شدن مکانیسم ماشه
انزوای آمریکا در سازمان ملل ناشی از مخالفت کشور‌های جهان با تحریفی بود که آمریکا به دنبال اعمال آن در رویه‌های شورای امنیت سازمان ملل است تا از این طریق با شیوه‌های قلدرانه و یکجانبه خواسته‌های خود را بر اعضای دیگر تحمیل کند؛ دلیل مخالفت‌ها عبارت بود از:
الف-تفسیر روسیه، چین و اروپا از واژه مشارکت کننده یا شرکت کننده در برجام همان عضویت است و به همین دلیل تاکید می‌کند که آمریکا بدلیل خروج از برجام، فاقد صلاحیت حقوقی لازم برای فعال کردن مکانیسم ماشه است.
ب- قطعنامه شورای امنیت سند مستقلی از برجام نیست؛ بلکه مکمل آن است و کشوری که از یکی از دو سند خارج شده است، نمی‌تواند از سند مکمل علیه سند دیگر استفاده کند.
ج- از نظر اعضای برجام، فعال شدن مکانیسم ماشه به معنای مرگ رسمی توافقنامه برجام است و از همین رو، دیگر طرف‌های این توافقنامه مخالف به کارگیری آن هستند.
د- برخی مقامات سابق آمریکایی نیز معتقدند؛ کاخ سفید درباره مکانیسم ماشه دچار بدفهمی شده است. وندی شرمن، مذاکره کننده ارشد سابق آمریکا در توئیتر خود در ۲۰ اوت ۲۰۲۰ ادعای ریچارد گلدبرگ، کارشناس بنیاد صهیونیستی دفاع از دموکراسی‌ها را مبنی بر اینکه آمریکا با وجود خروج از توافق هسته ای، شریک برجام محسوب می‌شود و می‌تواند از مکانیسم ماشه استفاده کند، رد کرد.

شرمن نوشت: این ادعا درست نیست. ممنوعیت موشکی و تسلیحاتی بخشی از قطعنامه ۲۲۳۱ و نه برجام است. برجام تحت پشتیبانی قطعنامه است؛ اما مکانیسم ماشه صرفا در خود برجام قرار دارد.

نتیجه گیری
رای گیری روز جمعه آمریکا در شورای امنیت و انزوای بی سابقه این کشور برای بهره برداری از قطعنامه ۲۲۳۱ برای فعال کردن مکانیسم ماشه، نشان داد که روسیه و چین و حتی متحدان اروپایی معتقدند آمریکا حقی برای استفاده از مکانیسم ماشه برای بازگرداندن تحریم‌های ایران ندارد. هر چند آمریکا می‌خواهد با ترکیبی از یک تفسیر غلط از قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت، مکانیسم ماشه را فعال کند؛ فرایندی که عملا هم نقض برجام و هم نقض حقوق بین الملل محسوب می‌شود.