خوانین حکومتی قدرتمند برآمده از دل کویر بافق بودند

«علی اکبر تشکری» در مراسم شبی در موزه که به مناسبت گرامیداشت روز جهانی موزه و سالروز وفات محمدتقی خان بافقی، عصر دیروز سه‌شنبه در موزه فرهنگ و هنر شهرستان بافق برگزار شد، با بیان این که مناطق بافق، کوه بنان و بهاباد همیشه محل جدال بودند و از زمان شاه عباس، بافق جزوی از یزد قرار می‌گیرد، گفت: آنچه باعث اهمیت ویژه این خطه شد، موقعیت نظامی و تجاری این شهر است چرا که در دوران قبل از صفویه و زمانی که هنوز بنادری مانند بندرعباس در کشورمان راه‌اندازی نشده بود، این منطقه در مسیر تجاری جنوب به سمت اصفهان و تبریز بود.

وی در باب اهمیت موقعیت بافق به گذر مارکوپولو جهانگرد برجسته از این خطه اشاره کرد و افزود: این موقعیت تجاری منجر به اهمیت نظامی آن نیز شده به طوری که بافق به نقطه سقل شکل‌گیری سلسله خوانین تبدیل می‌شود.

وی ادامه داد: شرف الدین بافقی، اولین پرچمدار نظامی‌گری در بافق بود و در جریان سلسه صفویه و حکومت شاه عباس که دوره‌ی تثبیت‌گرایی بود سعی در ایجاد سپاهی‌گری نوین می‌کند که بخش قابل توجهی از این سپاه، تفنگچی‌هایی دارای زمین و ریشه‌ی بومی هستند.

این استاد تاریخ دانشگاه یزد با بیان این که خانواده محمد تقی خان و اقوام وی در این سلسله نقش‌آفرینی می‌کنند، گفت: بارها رگه‌های بهادرخان و تفنگچی‌های بافقی در مبارزه‌های عثمانی دیده می‌شود و اعتباری که شاه عباس به خانواده‌های محلی می‌دهد، منجر به ایجاد سپاهی‌گری در عصر صفوی می‌شود.

وی با اشاره به این که ورود به ساختار نظامی و سپاهی‌گری صفوی نیز در مقابل اعتباری خاص به این خاندان می‌دهد و نظامی‌گری جدید دوره صفویه در دوره شاه عباس شکل می‌گیرد، گفت: نون‌باشی، یوزباشی و مین‌باشی اشکال جدیدی از فرماندهی سپاه در این دوران است به عنوان نمونه درجه مین‌باشی برای فرمانده سپاهی بیش از یک هزار تفنگچی اطلاق می‌شد و در همین سالها نیز شاهد شکلگیری حکومتی مجزا از یزد و کرمان و مستقیماً تحت مدیریت شاه عباس هستیم.

به گفته این فعال فرهنگی، ازبکان دو مرتبه از سه بار حرکت خود از خراسان به یزد، به واسطه تفنگچیان بافقی عقب‌نشینی می‌کنند و از خاندان فخرالدین احمد، آسیب می‌بینند.

وی در همین رابطه به نقش این خاندان در دفع ناامنی‌ها اشاره و تصریح کرد: آنها علاوه بر نقش دفاعی، منجر به عمران و آبادانی شهر هم می‌شوند و سازه‌های زیادی را از خود به جای می‌گذارند.

وی با اشاره به این که در اولین زمینه‌های شهرت بافق بعد از دوره صفویه، خوانین نقش داشتند، گفت: چهره میرزا عنایت سلطان بافقی، جزو این چهره هاست به طوری که در اواخر دوره صفوی افغان‌ها و محمود افغان به کرمان آمدند و یزد که نقطه مهمی از نظر تجهیز نیرو برای آنها بود، مورد تهدید قرار گرفت لذا مردم یزد از میرزا عنایت دعوت کردند که فرماندهی منطقه را به دست گیرد.

وی با بیان این که پنج مرتبه افغان‌ها به یزد قشون‌کشی کرده و هر بار جنگ به فرماندهی میرزا عنایت سلطان منجر به عقب‌نشینی آنها شد، گفت: کمپانی واک پرتقالی‌ها به افغانها در سومین هجومی که به یزد داشت، گفتند این شهر طلسم شده و نمی‌توانید آن فتح کنید لذا از نظر افغان‌ها که به شدت متاثر از فرهنگ هند بودند، تنها راه چله‌نشینی بود.

وی افزود: محمود افغان به همین دلیل نیز در یکی از کوه‌های یزد چله‌نشینی می‌کند و بعد از چهل روز دیوانه شده و به اصفهان می‌رود به طوری که گوشت دستش رو می‌خورد لذا افغان‌ها وی را می‌کشند و فرد دیگری به جای محمود افغان به تخت می‌نشانند.

تشکری با بیان این که پایمردی عنایت سلطان بسیار در حفظ امنیت این خطه اهمیت دارد، گفت: البته نهایتاً افغان‌ها با حیله وارد کارزار می‌شوند و در همین جریان نیز عنایت سلطان به قتل میرسد و کمپانی‌های اصفهان اطلاع می‌دهند این فرد دلیر و تاثیرگذار طی پانزده روز توسط دشمن مثله‌ و شهید می‌شود.

وی به محمد تقی خان بافقی حاکم یزد نیز اشاره کرد و گفت: در زمان حکومت وی، سلسله خوانین یزد شکل می‌گیرد که پایگاه، جایگاه و اصالت آنها بافقی است.

وی در امتداد تاریخ این سلسله به علی نقی‌خان، زین العابدین خان و عبدالرضاخان شخصیت‌های اثرگذار این سلسله هم اشاره و خاطرنشان کرد: محله«باقرآباد بافق» در واقع مزرعه اهدایی باقر خان به پسرش و روستای مبارکه بافق در واقع مزرعه «مهرافرون خانم» همسر محمد تقی خان است.

تشکری در ادامه یکی از مهمترین ویژگی‌های این خاندان را مشروعیت آنها دانست و گفت: مشروعیت خوانین به چند علت اتفاق افتاده چرا که پیوند خانوادگی با خاندان‌های بزرگی مانند نواب وکیل، نواب رضوی، نواب مصلی، صدر شریف و دیگر خوانین بزرگ بوده و حتی پیوندهایی با سادات داشتند که از جمله عواملی است که بعد از قتل عبدالرضا خان از این سلسله در جریان شورشی، منجر به حذف این سلسله نشد.

وی در این باره اضافه کرد: عبدالرضاخان در شورشی که علیه او اتفاق افتاد به قتل رسید و پسرانش را به تبریز تبعید کردند که آنها با خاندان طباطبایی‌ها و خانادان وزیر تبار افخمی‌ها که بعدها در در نیروی هوایی ایران نفوذ قابل توجهی دارند، وصلت می‌کنند.

وی با اشاره به حضور قاجارها بعد خوانین، گفت: قاجاری ها در راستای تمرکزگرایی، خوانین را از عرصه سیاسی تخلیه می‌کنند اما این سلسه به واسطه‌ی مشروعیت اجتماعی هرگز حذف نمی‌شوند.

تشکری در پایان خاطرنشان کرد: خوانین از نظر تاریخ، اثرگذاری و اقدامات عمرانی بسیار سلسله مهمی هستند که در کتاب «یزد در عهد خوانین بافقی» رونمایی آن در ماه اینده انجام خواهد شد، به آن پرداخته شده است.

انتهای پیام