وسایل حمل‌ونقل فرسوده متهم ردیف اول آلودگی کلانشهرها/ لزوم به‌کارگیری راه‌حل تلفیقی برای کاهش آلودگی هوا

آلودگی هوا به‌ویژه در فصل زمستان مهمان سال‌های اخیر کلان‌شهرهای کشور شده است، اما آیا آلودگی هوا بر اثر یک عامل و تنها امسال رخ داده است؟ آیا عملکرد نهادها و سازمان‌های مسئول در دوره‌های متفاوت تشدید آلودگی هوا را رقم زده است؟ آیا به جای انتقاد و شانه خالی کردن از انجام وظیفه نباید به رفع معضلات پرداخت؟ آیا مردم باید تنها از مسئولان انتظار داشته باشند و سهمی در حل مسائل ندارند؟ عوامل بسیاری بر هوای آلوده و رخداد این شرایط تأثیرگذارند که این گزارش مروری بر پاسخ بعضی از موارد آلودگی هوا ازسوی کارشناسان و مسئولان دارد.

ضرورت اجرای قانون هوای پاک/ ۲۳ دستگاه مکلف‌اند

مهدی اسماعیلی بیدهندی، عضو هیئت علمی دانشکده محیط زیست دانشگاه تهران درباره آلودگی هوا اظهار کرده است: نکته مهم درباره آلودگی هوا این است که این بحران تنها یک منشأ مشخصِ واحد ندارد و عوامل مختلفی در دهه‌های اخیر در شکل‌گیری آن موثر بوده و سهم این عوامل در بازه‌های زمانی مختلف در تشدید آلودگی هوا متغیر بوده است. آلودگی هوا در همه نقاط دنیا معضل چندبعدی و چندوجهی است که همه این ابعاد بر یکدیگر تأثیر می‌گذارند و به تشدید آلودگی هوا منجر می‌شوند.

وی ادامه می‌دهد: بررسی و برآورد تأثیر هر کدام از عوامل در تشدید آلودگی هوا می‌تواند عامل کلیدی در کنترل این چالش و در گام بعدی رفع آن باشد. راه‌حل کاهش آلودگی هوا باید راه حلی تلفیقی و ناظر بر همه ابعاد آن باشد و راهکارهای ارائه‌شده باید به موازات هم ابعاد مختلف آلودگی هوا را کنترل کرده و از شدت شکل‌گیری آنها بکاهند.

عوامل طبیعی و انسان‌ساخت

استاد دانشگاه تهران با اشاره به نقش عوامل طبیعی در آلودگی هوا می‌گوید: عوامل طبیعی مانند پدیده ریزگردها که در سال‌های اخیر دامنه آن هم از نظر زمانی و هم تواتر وقوع افزایش یافته، تغییرات دمایی و سرد شدن روزها در فصول پاییز و زمستان و پدیده وارونگی دما در آلودگی هوای کشور به‌ویژه شهر تهران مؤثر هستند. این عوامل طبیعی در همه جای دنیا وجود دارد.

بیدهندی می‌افزاید: در کنار این عوامل، مقوله‌ای که این روزها کشور ما را با آلودگی هوا درگیر کرده عوامل انسان‌ساخت است؛ از جمله این عوامل مصرف سوخت‌های فسیلی از سوی خودروهای بنزینی و دیزلی، مصرف منابع فسیلی در منازل، کارخانه‌ها، نیروگاه‌ها و اماکن تجاری است که تحت تأثیر این سوخت‌ها محصولاتی از جمله انواع ذرات، بخارها و ترکیب‌های گازی آلاینده هوا ایجاد می‌شوند.

وی تصریح می‌کند: بر اساس بررسی‌هایی که در یک دهه گذشته در شهرهای کشور ما انجام شده عامل اصلی آلودگی هوا ذرات معلق با قطر کمتر از ۲.۵ میکرون هستند. این عامل که در کلان‌شهرها اصلی‌ترین دلیل آلودگی هواست ۶۵ درصد تولید آن به‌واسطه وسایل نقلیه موتوری است. در این میان سهم اصلی را موتورسیکلت‌ها و خودروهای بنزینی و باقی سهم نیز مربوط به اتوبوس‌ها و خودروهای دیزلی و به‌طور کلی خودروهایی است که از گازوئیل استفاده می‌کنند.

عضو هیئت علمی دانشگاه تهران بیان می‌کند: در بحث مدیریت و کنترل آلودگی هوا در سال ۱۳۹۶ قانون هوای پاک مصوب می‌شود و ۲۳ دستگاه مکلف می‌شوند احکام مربوط به این قانون را انجام دهند، اما متأسفانه بر اساس گزارشی که دیوان محاسبات کشور در زمستان سال ۱۴۰۰ منتشر می‌کند، کمتر از ۱۰ درصد این قانون عملیاتی شده است.

فرسودگی ۶۰ درصد ناوگان حمل‌ونقل عمومی در تهران/ ضرورت گسترش حمل‌ونقل پاک

فرسوده بودن بیش از ۶۰ درصد ناوگان حمل‌ونقل عمومی در تهران، همچنین روشن بودن اتوبوس‌ها در پایانه‌ها نیز باعث شده این آلودگی تشدید شود.

در نشست طرح‌های اولویت‌دار برای توسعه حمل‌ونقل عمومی که صبح سه‌شنبه (۱۳ دی‌ماه) برگزار شد، محمد مخبر، معاون اول رئیس‌جمهوری با اشاره به گزارش‌های ارائه شده درباره مقدار آلایندگی موتورسیکلت‌ها، بر لزوم استفاده از وسایل حمل‌ونقل برقی به‌ویژه در ناوگان حمل‌ونقل عمومی کشور تأکید کرد و طرح‌های اولویت‌دار برای توسعه حمل‌ونقل عمومی و کمک به کاهش آلودگی هوا تصویب شد.

در این نشست، درخواست مشترک وزارتخانه‌های نفت و کشور درباره حمل‌و نقل درون‌شهری عمومی و پاک بررسی و پس از ارائه توضیحات فنی و اقتصادی، با این درخواست موافقت شد. براساس این طرح مقرر شد از محل صرفه‌جویی در مصرف سوخت مبلغ ۴ میلیارد دلار برای تأمین ۳۴۶ هزار وسیله حمل‌ونقل جدید و بهینه برای کاهش آلودگی هوا از جمله اتوبوس، مینی‌بوس، تاکسی و موتورسیکلت‌های برقی یا پایه گازسوز هزینه شود.

مقرر شد بر اساس مصوبه ستاد ملی کرونا، ۵۰۰ میلیون یورو برای اجرای طرح جایگزینی اتوبوس‌های جدید با اتوبوس‌های فرسوده تخصیص یافته و این طرح هرچه زودتر عملیاتی شود.

پسماندسوزی

علیرضا مزینانی، مدیرکل حفاظت محیط زیست استان تهران، پسماند و ضایعات‌سوزی را یکی از مهم‌ترین عوامل در افزایش آلودگی هوا برشمرده است و می‌افزاید: ۱۴۸ مورد مقابله با پسماندسوزی و ضایعات‌سوزی در گشت و پایش‌های شبانه مأموران اجرایی در آذرماه ثبت شده که نشان از ادامه‌دار بودن این معضل در سطح استان دارد.

وی با بیان اینکه با برنامه‌ریزی انجام‌شده گشت و پایش‌های شبانه، در حوزه کل استان، از طریق اداره‌های حفاظت محیط زیست شهرستان‌ها و ستاد اداره کل اجرا می‌شود، اظهار می‌کند: این پایش‌ها به‌طور ویژه از ابتدای آذرماه آغاز شده و هم‌اکنون در ۲۱ محور اصلی برقرار است.

کامیون‌ها و ماشین‌های سنگین

زهره عبادتی، معاون محیط زیست انسانی اداره کل محیط زیست تهران با اشاره به اینکه بیشتر ماشین‌های سنگین فرسوده هستند و فیلتر دوده نیز ندارند، بیان می‌کند: مطالعات سیاهه انتشار نشان می‌دهد ۲۴ درصد آلایندگی ناشی از منابع متحرک شهر تهران مربوط به آلودگی کامیون‌ها و ماشین‌های سنگین است. بر اساس گزارش‌های پلیس راهور در ایام شبانه‌روز حدود ۸۰ هزار تردد ماشین‌آلات سنگین در تهران انجام می‌شود که بخش زیادی از این ترددها در مناطق جنوب و جنوب غربی است.

خودروها و موتورسیکلت‌های فرسوده

داریوش گل‌علیزاده، سرپرست مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم در این باره می‌گوید: هم‌اکنون ۷ میلیون خودرو و ۱۰ میلیون موتورسیکلت فرسوده در کشور داریم که بخش عظیمی از آلایندگی منابع متحرک به‌واسطه آنها ایجاد می‌شود.

بارگذاری بیش از حد ظرفیت در کلان‌شهرها

وی درباره تأثیر بارگذاری بیش از حد در شهرها بر افزایش آلودگی هوا اظهار می‌کند: ما در تهران و سایر کلان‌شهرهای کشور بیش از حد ظرفیت بارگذاری کردیم و به همین دلیل این شهرها پذیرای جمعیتی بیشتر از توان خود هستند.

سرپرست مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم می‌افزاید: در همه جای دنیا توسعه شهرها بر اساس توان اکولوژیکی و شرایط توپوگرافی منطقه است اما در کشور ما در کلان‌شهرها به قدری بارگذاری کرده‌ایم که از توان آنها خارج است و اثر این بارگذاری غلط را در افزایش مصرف انرژی، مصرف سوخت و در نتیجه آلودگی هوا می‌بینیم.

عدم اسقاط خودروهای فرسوده

گل‌علیزاده با اشاره به نقش خودرو در افزایش آلودگی هوا تصریح می‌کند: هم‌اکنون ۷ میلیون خودرو و ۱۰ میلیون موتورسیکلت فرسوده در کشور داریم که بخش عظیمی از آلایندگی منابع متحرک به واسطه آنها ایجاد می‌شود. این در حالی است که هر روز بدون اینکه خودرویی اسقاط و از رده خارج شود، خودرو یا موتورسیکلت دیگری به خیابان‌های کشور اضافه می‌شود و آلودگی هوا را افزایش می‌دهد.

وی یادآور می‌شود: مشکل ما خودروهای در حال ترددی است که کارایی خود را از دست داده‌اند و تجهیزاتشان روزآمد نشده است. وقتی ۷۰ درصد خودروها در سن فرسودگی هستند، اگر ۱۰۰۰ دستگاه خودرو جدید هم وارد کنیم مشکل حل نشده و فقط بر آلایندگی پیشین اضافه می‌کنیم. مگر اینکه خودروهای فرسوده قبلی را حذف و آنها را با خودروهای برقی و جدید جایگزین کنیم.

پدیده وارونگی دما

زهره عبادتی، معاون نظارت و پایش حفاظت محیط زیست استان تهران بیان می‌کند: در استان تهران سوخت استاندارد توزیع می‌شود، اما علت اصلی آلودگی هوای تهران در امسال، پدیده وارونگی دما (اینورژن) به‌صورت طولانی‌مدت است که البته یک پدیده کاملاً طبیعی است. در سال‌های گذشته تداوم اینورژن به این شکل نبوده است. برای نمونه دو تا سه روز در چنین شرایطی بودیم و پس از سه روز ناپایداری جوی ایجاد می‌شد و از شرایط اینورژن خارج می‌شدیم.

وی به مدت زمان وارونگی دما در امسال اشاره و اعلام می‌کند: ۱۴ روز پیاپی در آذرماه امسال پدیده وارونگی دما را داشتیم که بی‌سابقه بوده است و اکنون نیز در دی‌ماه در نهمین روز اینورژن قرار داریم.

معاون نظارت و پایش حفاظت محیط زیست استان تهران ادامه می‌دهد: در شهر تهران ۸ میلیون و ۱۶۰ هزار نفر و در استان تهران ۱۴ میلیون نفر جمعیت در حال تردد داریم. حدود ۸۰ هزار ماشین‌آلات سنگین در سطح شهر تردد می‌کنند، بنابراین حتی اگر هرکدام از این موارد آلاینده‌های خاص خود را به‌اندازه کم تولید کنند، آلاینده‌ها تجمع می‌یابد.

عبادتی می‌افزاید: تداخل اینورژن طولانی‌مدت با فعالیت‌های انسانی یا فعالیت واحدهای صنعتی در مجموع سبب تجمیع غلظت آلاینده‌ها و افزایش شاخص می‌شود. فعالیت‌های انسانی مانند ترددهای معمولی عموم مردم و فعالیت‌ واحدهای صنعتی مانند تردد ماشین‌آلات سنگین، حمل بار و موارد اولیه که حتی با وجود خروجی‌های استاندارد هم سبب افزایش غلظت آلاینده‌ها می‌شوند.

وی درباره سابقه افزایش شاخص آلاینده‌ها در این فصل گفت: افزایش شاخص آلاینده‌ها بالای ۱۵۰ در این فصل با توجه به سال‌های گذشته پیش‌بینی می‌شود، اما به‌عنوان محیط زیست معتقدیم امسال با شرایط خاصی به‌دلیل طولانی بودن وارونگی دما روبه‌رو هستیم.

استقرار جبهه پایدار جوی

محسن روشنی، مدیر واحد پایش شرکت کنترل کیفیت هوای تهران درباره آلودگی هوای چند روز اخیر در تهران اظهار می‌کند: با استقرار جبهه پایدار جوی از یکشنبه (۴ دی‌ماه) و انباشت آلاینده‌ها در هوا، تهران از روز دوشنبه (۵ دی‌ماه) در شرایط نامطلوب قرار گرفته است و تا روز پنج‌شنبه (هشتم دی‌ماه) چهار روز در شرایط ناسالم برای گروه‌های حساس رقم خورد.

وی می‌افزاید: متأسفانه با تداوم این شرایط از روز جمعه (۹ دی‌ماه) با افزایش قابل توجه غلظت آلاینده ذرات معلق کوچک‌تر از ۲.۵ میکرون شاخص کیفیت هوا از عدد ۱۵۰ عبور کرده و تا امروز (۱۳ دی‌ماه) شرایط ناسالم برای همه گروه‌ها ثبت شده است، بنابراین نهمین روز متوالی شرایط نامطلوب و پنجمین روز پیاپی شرایط ناسالم اتفاق افتاده است.

صنایع مستقر در محدوده شهر

مدیر واحد پایش شرکت کنترل کیفیت هوای تهران درباره افزایش غلظت ذرات معلق کمتر از ۲.۵ میکرون توضیح می‌دهد: نکته قابل توجه آن‌ است‌ که در روز دوشنبه (۱۲ دی‌ماه) شاخص روزانه آلاینده ذرات معلق کوچک‌تر از ۲.۵ میکرون به عدد ۱۷۶ رسید که غلظت متناظر با این شاخص بسیار بالاتر از غلظت در شرایط ناسالم برای گروه‌های حساس بود و این مقدار امسال سومین رتبه در افزایش شاخص این آلاینده است.

روشنی ادامه می‌دهد: در دو مورد پیشین که طی روزهای ۲۰ فروردین و چهار خردادماه سال جاری ثبت شده بود، علت بروز پدیده طوفان و افزایش غلظت ذرات معلق به‌دلیل گردوغبار شدید در پایتخت به همراه مناطق گسترده‌ای از کشور بود، اما افزایش اخیر میزان این آلاینده به علت استقرار جبهه پایدار جوی و انباشت آلاینده‌ها در هوای شهر است که سهم مهمی از آن از منابع داخلی از جمله وسایل حمل‌ونقل و صنایع مستقر در محدوده شهر ناشی می‌شود.

بهره‌گیری بیشتر از فضای سبز و درختکاری

حامد یزدی مهر، مدیرکل مدیریت بحران استان تهران هم با تأکید بر مدیریت منابع آلاینده ثابت و متحرک بیان می‌کند: همواره استفاده از وسایل نقلیه عمومی، تنظیم و بررسی دقیق کاتالیزورها و سنسورهای اکسیژن هوا در خودروها، بهره‌گیری بیشتر از فضای سبز و درختکاری و کاهش سوخت‌های آلاینده برای کاهش آلودگی هوا توصیه می‌شود.

لزوم همکاری همه دستگاه‌ها و مردم

محمدجعفر منتظری، دادستان کل کشور درباره موضوع آلودگی هوا می‌گوید: آلودگی هوا از مصادیق حقوق عامه است. مسئله آلودگی هوا و حق استفاده شهروندان از هوای سالم مربوط به مجموعه شهروندان اعم از دولت و مردم و دستگاه‌هاست.

وی می‌افزاید: اگر همه ما اعم از مردم و مسئولان و دستگاه‌های مرتبط به هوای سالم مثل محیط زیست و شهرداری‌ها و کسانی که به عنوان شهروند عادی در جامعه زندگی می‌کنند در ایجاد یک هوای سالم ذی‌نفع هستیم کمک‌ کنیم، مشکل رفع می‌شود، زیرا این چنین نیست که درباره آلودگی هوا یک یا دو دستگاه مقصر است.

دادستان کل کشور بیان می‌کند: آن شهروندی که سوار بر اتومبیل می‌شود و مسائل را رعایت نمی‌کند و کارخانه‌ها و شهرداری‌ها و دستگاه‌ها هر کدام یک نوع تقصیر دارند. آن راننده اتوبوسی که در ایستگاه اتوبوس را روشن می‌گذارد و مواد کشنده از اگزوز ماشین او خارج می‌شود، آن شهروندی که ماشینش را به‌موقع تعمیر نمی‌کند، شهروندی که وسایل گرمایشی منزل و محل کار را درست تنظیم نمی‌کند، همه در آلودگی هوا نقش دارند.

منتظری می‌گوید: اگر ما به هوای سالم احتیاج داریم باید تعامل کنیم و اگر وزارت نفت همه سوخت‌ها را استاندارد کند اما آن دستگاه‌های سازنده موتورسیکلت و اتومبیل رعایت استاندارد را در ساخت اتومبیل نکنند، اقدام‌های وزارت نفت بی‌نتیجه است. اگر دستگاه‌های صنعتی قوانین را رعایت کنند اما مواد سوختی ما استانداردهای لازم را نداشته باشد، اقدام‌های دستگاه‌های صنعتی ما بی‌نتیجه خواهد ماند.

وی تأکید می‌کند: هوای سالم مستلزم همکاری تنگاتنگ همه دستگاه‌ها و آحاد مردم است. هر فرد باید به سهم خود در رفع آلودگی هوا اقدام لازم را انجام دهد، اعم از اینکه این فرد در خانه، کارخانه، مغازه و ماشین و ... است.