قزوین، شهر آب انبارها

اگر کاشان و یزد را با خانه ها و بادگیرهایش، می شناسند قزوین را با آب انبارهایش می توان شناخت. شهری که بیش از ۱۰۰ آب انبار در دل خود جای داده بود.

به گزارش «دنیای سفر»، قزوین را شهر آب انبارها می نامند؛ شهری که از دیرباز تاکنون به دلیل موقعیت جغرافیایی خود، با مشکل و چالش کم آبی مواجه بوده است. از همین رو به دلیل گردشگر پذیر بودن و ظرفیت های خاصی که داشته بیش از ۱۰۰ آب انبار در دل خود جای داده است که متأسفانه امروز تعداد انگشت شماری از آن ها باقیمانده است.

ایسنا در این گزارش به سراغ نرگس صفایی، کارشناس معماری رفته تا درباره نوع و ساختار معماری آب انبارهای قدیمی دیار مینودری بیشتر بداند.

صفایی در گفت و گو با ایسنا اظهار کرد: قزوین در گذشته آب انبارهای عمومی و خصوصی بسیاری داشته که به نوعی برکت شهر بودند. همچنین هر خانواده اصیل قزوینی دارای یک آب انبار در محل زندگی خود بوده است. به عنوان مثال آب انبار آقا در محله دباغان و در کوچه مرحوم آقا میرعبدالصمد مربوط به این خاندان و اهالی محل بوده است.

وی ادامه داد: آب انبار آقا بالا، آب انبار آقا حسن نایب، آب انبار آقا دائی، آب انبار آقاسی، آب انبار آهنی ها، آب انبار امینه خاتون، آب انبار پنجه علی، آب انبار تنورسازان، آب انبار مسجد جامع، آب انبار سردار، آب انبار حاج کاظم، آب انبار سلطان سید محمد و سلامگاه از معروفترین آب انبارهای قزوین بوده است که امروز تعداد انگشت شماری از آن ها باقیمانده است.

صفایی بیان کرد: آب انبارها یکی از شاهکارهای معماری سنتی و بومی قزوین به شمار می آید که به عنوان یکی از بناهای عام المنفعه از منزلت و جایگاه قابل قبولی در فرهنگ قزوینی ها برخوردار بوده است.

وی خاطرنشان کرد: یکی از دلایل آبادانی شهر قزوین وجود آب انبارهای فراوان در آن بوده و هر محله ای که در آن چند آب انبار وجود داشته، از زیست شهری و توسعه ای بیشتری برخوردار بوده است.

این کارشناس معماری در خصوص ویژگی های معماری آب انبارهای قزوین بیان کرد: آب انبارها چون بنای عام المنفعه محسوب می شدند از منزلت و جایگاه بالایی در فرهنگ قزوینی ها برخوردار بودند از همین روی معماری خاص آن ها همواره مورد توجه بوده است. معماری آب انبارها در مناطق مختلف تحت تأثیر سبک های معماری محلی و اسلوب های متناسب با آب و هوای مناطق بوده است. معماران قزوینی با دقت و نکته سنجی بسیار، با توجه به مسائل مهمی چون میزان فشار آب بر کف و سطح آب انبار، تهویه، تصفیه و جلوگیری از آلودگی آب، این آب انبارها را ساخته اند و تمامی آب انبارها شامل مخزن (خزینه یا تنوره)، سردر، بادگیر (خیشخان)، راه پله و پاشیر هستند.

مروری بر معماری آب انبار حکیم ها

صفایی در ادامه به تشریح معماری چند آب انبار پرداخت و گفت: آب انبار حکیم ها یکی از آب انبارهای معروف قزوین است که در محله راه چمن واقع شده است. این آب انبار در سال ۱۲۴۴ توسط حاج میرزا آقای حکیم ساخته شده و دارای ۳۶ پله است.

وی ادامه داد: سردر این آب انبار قدیمی، کتیبه ای به رنگ سفید وجود دارد که در کاشی بنفش آن کتیبه از اشعار سید جوهری شاعر هراتی ساکن قروین نوشته شده است.

این کارشناس معماری تصریح می کند: در معماری آب انبارهای قزوین باید گفت که در ساخت آن ها از مصالحی همچون آجر، شفته آهک و ساروج استفاده شده و همه آن ها داری کتیبه هایی به عنوان شناسنامه بنا هستند.

آب انبار سردار نگین شهر قزوین

وی تصریح کرد: آب انبار سردار در سال ۱۲۲۷ قمری و در محله راه ری از دیگر آب انبارهای قزوین است که بانی آن ۲ برادر به نام های محمدحسن و محمدحسین خان سردار بودند.

صفایی عنوان کرد: این آب انبار از جمله بناهای خاص و مهم قزوین است که دارای ۳۷ پله، چهار شیر، چهار گنبد، چهار بادگیر یا بخارکش است. ازاره پلکان این گنجینه نفیس معماری قزوین، از زیره سنگ و نمای آجر است.

وی خاطرنشان کرد: آبگیر این آب انبار عظیم، دارای یک طاق به ابعاد ۱۶ در ۱۶ مترمربع است و مردم محله راه ری قزوین قبل از لوله کشی آب، سال ها از این آب انبار برای تأمین آب آشامیدنی خود استفاده می کردند.

این کارشناس در ادامه به آب انبار مسجد جامع اشاره کرد و گفت: کهن ترین آب انبار موجود در قزوین، آب انبار مسجد جامع است که در سال ۱۰۹۳ قمری توسط یکی از امیران شاه سلیمان صفوی ساخته شده است.

وی با بیان اینکه، آب انبار کنونی مسجد جامع نسبت به بنای اولیه خود، دچار برخی تغییرات شده است، تصریح کرد: این آب انبار دارای دو گوشوار در طرفین سردر آب انبار است که درحال حاضر این الحاقات از بین رفته است.

صفایی بیان کرد: مخزن آبگیر آن گنجایش ۱۸۰۰ متر مکعب آب دارد. قطر دیوارهای چهارسوی مخزن این آب انبار به ۲.۴۰ متر می رسد و اتصال به شبکه شهری، کتیبه مرمر، کف سازی آجری و نحوه عایق بندی آن از ویژگی های این آب انبار است.

توجیه ساخت آب انبار در معماری ایرانی

وی ادامه داد: مدیریت آب مهمترین توجیه ساخت آب انبارها در قزوین بوده است. زمانی که آب گیری انجام و مخزن آب انبار به میزان لازم و دلخواه از آب پر می شد، مقداری نمک طعام برای بهبود بو و طعم آب به همراه مقدار کمی آهک برای گند زدایی به آب می زدند.

صفایی وجود بادگیرها در معماری آب انبارها را ابزاری برای خنک ماندن آب دانست و گفت: گردش هوا و جداره های موج دار آب انبار باعث می شد، تا آب از حالت سکون خارج شود و نگندد؛ از این روی مخازن آب انبارها محیط مناسبی برای ذخیره سازی آب محسوب می شد.