آب؛ سوژه جدید دهن‌کجی طالبان به ایران/ مجادله هیرمند بالا گرفت

روزنامه هم میهن در یادداشتی به قلم محمد درویش کنشگر محیط زیست که با عنوان «زابل تا پایان خرداد آب شرب دارد» منتشر شده در این باره نوشت: تا قبل از احداث سد کجکی بر روی هیرمند، دولت افغانستان اگر اراده می‌کرد هم، امکان جلوگیری از حق‌آبه هامون را نداشت. حتی بیش از ۸۰۰ میلیون مترمکعب آب به هامون و چاه‌نیمه‌های ایران می‌رسید. اما به‌تدریج بعد از احداث سد کجکی توانستند آب را مدیریت کنند و اولین نشانه‌های نگرانی در اوایل دهه ۸۰ در هامون ایجاد شده و شاهد خشکسالی‌های پیوسته بودیم. حتی فشار‌هایی می‌آوردند و افغانستان کوتاه می‌آمد. بعد از آنکه طالبان سقوط کرد و دولت مجاهدین سرکار آمدند، شرایط بهتر شد و حق‌آبه به سوی ایران رها می‌شد.

این شرایط وجود داشت تا زمانی که به کمک ترکیه بندکمال‌خان در دولت اشرف غنی ساخته شد. در سال ۹۸، اما افغانستان در یک حرکت عجیب مسیر رودخانه را تغییر داد و حتی اگر آب از بندکمال‌خان سرریز هم بکند، به سمت هامون نمی‌آید و به سمت گودزره می‌رود. دولت ایران در آن زمان کم‌کاری کرد که اجازه داد مسیر رودخانه تغییر کند. چراکه در آن زمان افغانستان می‌گفت: «اگر به ما پول بدهید ما به شما آب می‌دهیم.» و زیر تعهد ۸۰۰ میلیون مترمکعب خود زده بودند.

پس از سقوط دولت اشرف غنی، طالبان ادعا کرد که «ما حق برادران ایرانی را می‌دهیم.»، ولی در عمل حق‌آبه ایران را ندادند و امسال تصاویر ماهواره‌ای حاکی از آن است که یک میلیارد مترمکعب آب را به سمت گودزره رها کرده‌اند و سد کجکی در بهترین شرایط خود است، ولی حاضر نشدند آب را به ایران بدهند و این دهن‌کجی بزرگی است.

روزنامه هم میهن همچنین در مطلبی با عنوان «مجادله هیرمند» به بررسی این مسئله پرداخته؛ محمدعلی بهمنی‌قاجار، کارشناس حقوق بین‌الملل در این رابطه می‌گوید: «جریان‌هایی در داخل ایران در این یک‌سال‌ونیم، همه‌طور تلاش کردند تا طالبان را تطهیر کرده و توجیه نمایند. این‌ها با چنین طرز تفکری، اتهامات مرتبط با شیعه‌ستیزی و فارسی‌ستیزی و زن‌ستیزی طالبان را رد کرده و مرتب طالبان را توجیه و تطهیر کرده و دوستی با طالبان را واقع‌گرایانه جلوه دادند و ادعا می‌کردند با همین سیاست، هم در داخل افغانستان، شیعه‌ستیزی و فارسی‌ستیزی و زن‌ستیزی کم می‌شود و هم حق‌آبه ایران در هیرمند تامین می‌گردد.

حالا که شکست این سیاست ثابت شده، مدعیان سیاست مذکور می‌خواهند با بهانه اینکه عناصر دولت‌های سابق منشأ سنگ‌اندازی در راه تامین حق‌آبه هستند، فرافکنی کنند و از طالبان و خودشان رفع مسئولیت کنند. اما در واقعیت این طالبان است که در مورد همه امور سیاست خارجی افغانستان تصمیم‌گیری می‌کند. آن‌ها می‌دانند چه کار کنند و در نهایت تصمیم‌گیرنده در حوزه سیاست خارجی از جمله سیاست آبی افغانستان، خود طالبان است. اگر فکر کنیم سیاست آبی افغانستان در دست طالبان نیست، خوش‌بینی است و از طرف کسانی مطرح می‌شود که تلاش کردند رابطه ایران و طالبان را توجیه کنند که این سیاست آنان، دستاوردی نداشته است.

این تحلیلگر در ادامه می‌افزاید: چشم‌انداز روشنی در مورد مسئله حق‌آبه هیرمند وجود ندارد و صرفا در شرایطی که یک حکومت مسئول و قانونی و فراگیر در افغانستان باشد و ایران هم سرمایه‌گذاری خوبی در افغانستان انجام بدهد و از نظر ترانزیتی و تجارتی، افغانستان بیشتر به ایران وابسته شود، ممکن است وضعیت حق‌آبه هیرمند به نحو مطلوبی که جوابگوی نیاز‌های سیستان باشد، حل گردد.

روزنامه اعتماد نیز در گزارشی با عنوان « اخطار به طالبان» به این موضوع پرداخته و نوشته است: سرانجام موضوع حقابه‌های ایران از هیرمند چه خواهد شد؟ این پرسشی است که این روزها ذهن بسیاری از ایرانیان را درگیر خود ساخته است. هرچند برخی افراد و جریانات تلاش می‌کنند نگاهی سیاسی و جناحی به موضوع حقابه‌های هامون داشته باشند، اما واقع ان است که این گزاره مستقیما با منافع ملی ایرانی در ارتباط است. پس از اخطار رییس‌جمهوری و همراهی گسترده تحلیلگران به نظر می‌رسد، نشانه‌هایی از حل مشکل نمایان شده است. خبر خوشی که علی سلاجقه، رییس سازمان محیط زیست دولت سیزدهم به آن اشاره می‌کند.

معاون رییس‌جمهور و رییس سازمان حفاظت محیط زیست در حاشیه بازدید از شرکت دانش‌بنیان کلران واقع در شهرک صنعتی بزرگ سمنان گفت: «حاکمان افغانستان (طالبان) که با پذیرش تامین حقابه کشاورزی رودخانه هیرمند اعلام کرده بودند در قبال محیط زیست مسوول نیستند، اکنون این مسوولیت را نیز پذیرفتند.»

علی سلاجقه اظهار داشت: «رییس‌جمهور با تاکید ویژه در هیات دولت، ماموریت ویژه درباره حقابه هیرمند را اعلام کرده و امید است به زودی خبرهای خوش برسد.»رمزگشایی از اینکه آیا پیش‌بینی علی سلاجقه درست خواهد بود یا این چالش همچنان تداوم خواهد داشت؟ موضوعی است که برای آگاهی از کم و کیف آن باید همچنان منتظر تحولات آینده ماند. اما نکته غیر قابل انکار در این معادله، ضرورت برنامه‌ریزی‌های بلندمدت در خصوص موضوعاتی است که به‌طور مستقیم با منافع ملی و راهبردی ایران در ارتباط هستند. تامین آب شرب شهروند از جمله موضوعاتی است که ‌باید قبل از بروز بحران‌های عمیق برای آن برنامه و راهبرد داشت.

محمدحسین بنی‌اسدی فعال سیاسی نیز در یادداشتی با عنوان «روابط ایران و طالبان آتش زیر خاکستر» در روزنامه اعتماد نوشته است: درگیری با ایران و پاکستان برای طالبان که با زندگی غیرمدنی بر مردم افغانستان مسلط شده‌اند، نعمت به شمار می‌رود و طالبان چیزی برای از دست دادن ندارد، ولی ایران و پاکستان را دچار مشکل می‌کند. واکنش عباس استانکزی، معاون وزارت خارجه طالبان به هشدار ابراهیم رییسی در مورد حقابه ایران که می‌گوید: «هم‌اکنون در امتداد مرز‌های افغانستان چنان گروه‌های قدرتمندی مستقر شده‌اند که سنگ را پرتاب کرده و سر خود را زیر آن قرار می‌دهند.» نمونه تفکری است که باید به جدیت به آن نگریسته شود.

روزنامه اعتماد همچنین در یادداشتی به قلم الهه کولایی که با عنوان «ایران و افغانستان و موضوع آب» منتشر شده آورده است: نوسان در جریان آب هیرمند و کاهش آب جاری به سوی سیستان (ایران) در بیش از صد سال گذشته، مشکلاتی را در روابط سیاسی ایران و افغانستان به وجود آورده است. خشکسالی و کاهش جریان آب از سرچشمه‌های هیرمند، سبب کاهش جریان آب به سیستان و ایجاد بحران آب در این منطقه بوده است. افغانستان با ایجاد کانال‌های بسیار از هیرمند و نیز ساختن سد‌های مخزنی و انحرافی روی آن، حجم فزاینده آب آن را مصرف و ورود آب به سیستان را کاهش داده است.

اجرای این سیاست در بخش بالای هیرمند، کم‌آبی در سیستان را تشدید کرده است. قرار گرفتن سرچشمه‌های هیرمند و ٩٥ درصد از مسیر این رود در سرزمین افغانستان و وابستگی شدید افغان‌ها به آب هیرمند، بهره‌برداری ژئوپلیتیکی افغانستان در برابر ایران را در پی داشته است.