در علم اصول، به جاری‌کردن حکم شرعیِ یک موضوع بر موضوعی مشابه که حکمی درباره آن در متون دینی نیست، قیاس می‌گویند. برای مثال، در متون دینی، آمده است که آشامیدن شراب انگور حرام است؛ اما حکم شراب خرما بیان نشده است. اگر به این دلیل که شراب خرما مانند شراب انگور مست‌کننده است، نوشیدن شراب خرما را نیز حرام دانستیم، از قیاس استفاده کرده‌ایم.
باید توجه داشت که معنای قیاس در دانش‌‌های اصول و فقه، با معنای آن در دانش منطق تفاوت دارد؛ قیاس اصولی به معنای تمثیل در منطق است. در منطق قیاس منطقی را شکل استدلالی معتبری می‌دانند؛ اما برای قیاس اصولی یا تمثیل، اعتبار قائل نیستند.
ارکان قیاس
به گفته اصولیان، قیاس از چهار جزء یا رکن تشکیل شده است:
اصل: موضوعی که حکم شرعی‌اش در متون دینی بیان شده است؛ مانند شراب انگو در مثال بالا؛
فرع: موضوعی مشابه با اصل که حکم شرعی‌اش در متون دینی بیان نشده است؛ مانند شراب خرما در مثال بالا؛
علت یا جامع: شباهتی که بین اصل و فرع وجود دارد؛ مانند مست‌کنندگی در مثال بالا؛
حکم: حکمی شرعیِ اصل که می‌خواهیم آن را برای فرع هم جاری کنیم؛ مانند حرام‌بودن شراب انگور در مثال بالا.
اقسام قیاس
اقسام متعددی برای قیاس ذکر کرده‌اند که برخی از معروفترین و پر کاربردترین آنها عبارتند از:
1.قیاس مَنصوص العله: به قیاسی گفته می‌شود که علتِ حکمِ «اصل» (موضوع اصلی) در حکم آن آمده است؛ برای مثال اگر در روایتی آمده باشد که شراب انگور نخورید؛ زیرا که مست‌کننده است، معلوم می‌شود که علت حرمت آن، مست‌کنندگی است. از این نتیجه می‌شود که هر چیز دیگری هم که مست‌کننده باشد، حرام است. به این قیاس، قیاس جَلِیّ یا مُصَرّح العله هم گفته می‌شود؛
2.قیاس مُستَنبَطُ العله: در قیاس مستنبط العله علت حکم در «اصل»، نیامده است؛ اما فقیه علت آن را حدس زده است. نام دیگر این قیاس، قیاس خفی است؛
3.قیاس اولویت: در این گونه از قیاس، علت حکم اصل، به صورت قوی‌تری در «فرع» وجود دارد؛ از این رو اگر حکم اصل، حرمت باشد، به صورت قوی‌تری حکم «فرع» حرام است و اگر حکم اصل وجوب باشد، با قطعیت بیشتری حکم فرع را باید واجب دانست؛ مثلا در قرآن آمده است که به پدر و مادر، «اُفّ» (واژه اهانت‌آمیز)، نگویید. از حرام‌بودن حکم «اُفّ»گفتن به پدر و مادر، با قطعیت بیشتری فهمیده می‌شود که زدن آنها نیز حرام است؛ چرا که زدن پدر و مادر، بدتر از گفتن کلمه اهانت‌آمیز، به آنها است.
4.تنقیح مناط: نوعی قیاس است که در آن با بررسی ویژگی‌های موضوعی که درباره آن حکمی شرعی وجود دارد و کشف ویژگی‌هایی که در حکم نقش دارند، ملاک حکم شناخته می‌شود و درباره هر موضوعی که آن ملاک را داشته باشد، آن حکم هم جاری می‌شود.
برخی گفته‌اند: تنقیح مناط از اقسام قیاس نیست.
دیدگاه‌های مذاهب اسلامی
مسئله قیاس از اختلافات نظری معروف میان شیعه و اهل سنت، است. در مذهب شیعه، به جهت وجود روایات فراوانی از ائمه که به شدت از قیاس نهی کرده است، قیاس معتبر نیست؛ برای نمونه در تحف العقول به نقل از حضرت علی(ع) آمده است: «...در دین قیاس نکنید؛ چرا که دین قیاس‌پذیر نیست.»؛ همچنین از امام صادق(ع) نقل شده است که اگر در سنت قیاس شود، دین نابود می‌شود؛ اما اهل سنت آن را معتبر می‌دانند. نخستین کسی که قیاس را به صورت گسترده در فقه به کار گرفت، ابوحنیفه بود؛ البته گفته‌اند: پیش از او نیز استفاده از قیاس سابقه داشته است؛ برای مثال خلفای اول و دوم و سوم، در موضوعاتی که حکمی درباره آنها وجود نداشت، از قیاس استفاده می‌کردند؛
با توجه به آنکه قیاس اقسام مختلف دارد، باید توجه داشت که مسئله اصلی مورد اختلاف، قیاس مستنبط العله است که امری ظنی است؛ بیشتر فقیهان شیعه، قیاس اولویت، قیاس منصوص العله و تنقیح مناط را معتبر می‌دانند.
مناظره امام صادق(ع) درباره قیاس
شیخ مفید در کتاب اختصاص، شکل‌گیری مناظره‌ای میان ابوحنیفه و امام صادق(ع) را درباره قیاس، گزارش داده است. استدلا‌ل‌های امام صادق در این مناظره به شرح زیر است: «امام صادق گفت: ای ابوحنیفه از نظر شما زنا مهم‌تر است یا قتل نفس. او گفت: البته که قتل نفس. امام گفت: پس چرا خداوند درباره قتل نفس، شهادت دو نفر را کافی دانسته است؛ اما در زنا وجود چهار شاهد را لازم دانسته است؟ این چگونه با قیاس توجیه می‌شود؟ ای ابوحنیفه ترک روزه بدتر است یا ترک نماز؟ گفت: البته که ترک نماز. امام گفت: پس چرا زن باید قضای روزه‌های ایام حیضش را به جا بیاورد، ولی قضای نمازهایش بر او واجب نیست؟ این چگونه با قیاس توجیه می‌شود؟ وای بر تو ای ابوحنیفه زنان در تجارت ضعیف‌ترند یا مردان؟ گفت: البته که زنان. امام گفت: پس چرا خداوند از ارث برای زن یک سهم قرارداده است، ولی برای مرد دو سهم ؟ این چگونه با قیاس توجیه می‌شود؟ ای ابوحنیفه مدفوع انسان پلیدتر است یا منی او؟ گفت: البته که مدفوع. امام گفت: پس چرا خداوند برای تطهیر از مدفوع آبکشی را کافی دانسته است؛ اما برای منی غسل را لازم دانسته است؟ این چگونه با قیاس توجیه می‌شود؟»
منبع: پایگاه اینترنتی ویکی فقه